Rośliny barwiące, które można uprawiać w ogrodzie. Jakie rośliny można wykorzystać do farbowania

Pospolite rośliny spotykane często na łąkach czy pastwiskach, oprócz walorów ozdobnych i właściwości leczniczych, są też od wieków znanymi oraz cenionymi roślinami barwierskimi. Poznaj rośliny barwiące, które można uprawiać w ogrodzie.

Zobacz galerię 12 zdjęć

Autor: GettyImages

Chaber bławatek jest zaliczany do roślin barwierskich

Wiele roślin barwiących można uprawiać w ogrodzie. W przyrodzie występuje ponad 2000 gatunków roślin barwierskich, w polskiej florze znajdziemy ich około 110 gatunków. Obecnie wykorzystuje się je, m.in. w przemyśle spożywczym, perfumeryjnym, tekstylnym oraz służących do barwienia skóry, drewna, tkanin, przędzy, kilimów, dywanów oraz strojów ludowych.

Naturalne barwniki roślinne

Poprzez gotowanie, ekstrakcję czy fermentację świeżych lub suchych części rośliny, np. kory, korzenia, owoców, kwiatów, łusek, liści czy drewna, wyizolowane zostają naturalne, barwiące substancje oraz organiczne związki chemiczne.

• Flawonoidy najczęściej występują jako żółte barwniki w soku komórkowym kwiatów i liści, rzadziej w owocach, korzeniach i kłączach oraz w drewnie i nasionach.
• Antocyjany to wielofenolowe barwniki roślinne: czerwone, niebieskie lub fioletowe. Występują w kwiatach i owocach, często również w liściach lub łodygach, rzadziej w korzeniach i drewnie. Powszechnie występują w organach wielu gatunków roślin kwiatowych i paprotników oraz mchów.
• Karotenoidy to najczęściej barwniki żółte lub pomarańczowe, niekiedy fioletowe. Występują zwykle w chromoplastach, są barwnikami kwiatów, owoców i nasion.
• Barwniki chinonowe mają barwę czerwoną lub pomarańczową, czasem żółtą. Gromadzone są w różnych tkankach roślin, korzeniach, liściach, korze, owocach, kwiatach.
• Chlorofil to grupa organicznych związków chemicznych obecnych między innymi w roślinach, algach i bakteriach fotosyntetyzujących. Nadaje głównie liściom charakterystyczny zielony kolor.

Barwniki roślinne mogą występować we wszystkich organach, np. rezedy żółtej, bądź tylko w niektórych, np. w korzeniach marzanki barwierskiej, pędach kocanek piaskowych, kłączach kosaćca żółtego, kwiatach knieci błotnej, owocach kaliny koralowej czy bzu czarnego lub liściach pokrzywy zwyczajnej.

Naturalne kosmetyki roślinne z własnego ogrodu >>>

Współczesny przemysł tekstylny wyparł naturalne, pracochłonne i kosztowne metody barwienia na rzecz łatwo dostępnych barwników chemicznych. Są one jednak toksyczne dla środowiska naturalnego i człowieka, dlatego do łask powraca indygowiec farbiarski to jedna z najstarszych roślin barwiących zainteresowanie surowcami naturalnego pochodzenia.

Warto wiedzieć

Autor: GettyImages

Indygowiec farbiarski to jedna z najstarszych roślin barwiących

Indygowiec farbiarski (Indigofera tinctoria) to krzew znany od czasów starożytnych. Z jego liści otrzymuje się niebieski barwnik indygo, używany do barwienia tkanin i farb (m.in. odzieży dżinsowej). Obecnie barwnik produkuje się syntetycznie, choć roślina jest nadal uprawiana w Indiach.

Przegląd roślin barwiących

W łacinie nazwa gatunkowa roślin barwiących to tinctoria lub tinctorius, co znaczy barwiący, farbujący. Poniżej przedstawiamy wybrane rodzime rośliny mające właściwości barwiące.

• Janowiec barwierski (Genista tinctoria), żółcidło - roślina lecznicza, krzew ozdobny. Jego młode oraz kwitnące pędy barwią wełnę, len i jedwab na jasnożółty kolor.

Żarnowiec, szczodrzeniec, janowiec – czym różnią się te gatunki? >>>

• Krokosz barwierski (Carthamus tinctorius) - roślina farbierska i oleista. Dawniej używana jako barwnik spożywczy udający szafran. Kwiaty dają dwa barwniki: żółty (żółć saflorowa) i czerwony (kartamina). Płatki kwiatostanu moczone w wodzie barwią tkaniny na żółto, po wyługowaniu z nich pigmentu żółtego otrzymuje się barwnik czerwony. Czerwień używana była dawniej w pomadkach do ust. Barwniki te były składnikiem farb malarskich, stosowano je do barwienia bandaży mumii.
  
  
• Marzana barwierska (Rubia tinctorum) - w zależności od regionu Polski znana jest jako barwica, brocz, czerwone korzenie. Obecnie jest uprawianą na plantacjach zielarskich byliną leczniczą oraz barwierską. Z kłącza otrzymuje się barwnik (alizaryna), który zabarwia tkaniny na czerwono, brązowo i fioletowo.
  
  
• Marzanka barwierska (Asperula tinctoria) - bylina, w Polsce występuje najliczniej na Pojezierzu Pomorskim, Mazurskim i w dolinie Wisły. Jej korzenie barwią na kolor czerwony.
  
  
• Urzet barwierski (Isatis tinctoria) - roślina ozdobna, miododajna, dwuletnia, należąca do rodziny kapustowatych. Jedna z najstarszych znanych ludziom roślin barwierskich ze względu na dużą zawartość niebieskiego barwnika indygo, pozyskiwanego z fermentowanych liści. Celtyccy wojownicy wyciągiem z urzetu barwili sobie na niebiesko twarze i ciała.
  
  
• Sierpik barwierski (Serratula tinctoria) - roślina wieloletnia. Z jej korzeni pozyskuje się żółty barwnik.
  
  
• Rdest barwierski (Persicaria tinctoria) - roślina jednoroczna dająca niebieski barwnik indygo.
  
  
• Rumian żółty, rumian barwierski (Cota tinctoria, syn. Anthemis tinctoria) – pospolita i łatwa w uprawie bylina ozdobna lub roślina dwuletnia. Złote koszyczki kwiatowe farbują tkaniny na żółto.
  
  
• Farbownik lekarski (Anchusa officinalis) - pospolita bylina lecznicza i miododajna. Czerwony barwnik (alkalina) pozyskiwany z jej korzenia używany był do barwienia tłuszczów oraz napojów alkoholowych. Służył w starożytności do produkcji szminki, obecnie wykorzystywany jest w przemyśle kosmetycznym ze względu na niską toksyczność.
  
  
• Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) - popularnie zwany zielem świętojańskim. Jego żółte kwiaty zaprawione ałunem służyły do barwienia wełny, w połączeniu z alkoholem - fioletowo-czerwone wykorzystywane były do barwienia jedwabiu.
  
  
• Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) - zwana oregano. Zielem tym farbowano tkaniny na czarno, jego kwiaty mogą być pomarańczowym barwnikiem do wełny.
  
  
• Bylica piołun (Artemisia absinthium) - roślina pospolita, surowiec zielarski. Służy do barwienia tkanin z wełny na żółto, z dodatkiem siarczanu żelazowego pozwala uzyskać różne odcienie zieleni (oliwkowy i seledynowy).
  
  
• Rdest wężownik (Polygonum bistorta) - roślina lecznicza. Kłącze rdestu używane jest do garbowania skór, farbowania wełny na żółto oraz wytwarzania czerwonego atramentu.

Zobacz galerię 10 zdjęć

Autor: Agnieszka Mike-Jeziorska

• Sumak octowiec (Rhus typhina) - roślina ozdobna, jadalna, lecznicza, garbnikodajna. Gatunek wykorzystywany do pozyskiwania tanin z kory i korzeni. Z przebarwionych liści opadających jesienią pozyskuje się barwnik brązowy lub zaprawę barwierską.
  
  
• Nagietek lekarski (Calendula officinalis) - roślina ozdobna, miododajna, surowiec zielarski. Płatki kwiatowe koloru od żółtego do pomarańczowego. Roślina jadalna, suszone płatki stanowią przyprawę do zup, sałat i ciast. Stosowane jako substytut szafranu do barwienia ryżu i doprawiania innych potraw. Żółty barwnik otrzymywany z kwiatów brzeżnych stosowany jest w przemyśle spożywczym do barwienia tłuszczów i żółtych serów.
  
  
• Rezeda żółtawa (Reseda lutea) - roślina jednoroczna, miododajna i barwierska. Zawiera luteinę, barwi na żółto i zielonożółto.
  
  
• Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca) - bylina ruderalna, lecznicza. Cała roślina daje ciemno oliwkowy kolor, nadaje się do barwienia wełny.
  
  
• Szkarłatka (Phytolacca) - sok z jagód pozyskiwany jest do barwienia produktów spożywczych win, likierów, słodyczy, oraz jako atrament.
  
  
• Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) - bylina ozdobna, lecznicza, surowiec zielarski. Jej kwiaty zawierają min. garbniki i flawonoidy oraz żółty barwnik zawarty w pędach.
  
  
• Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) - z korzeni gotowanych z ałunem powstaje czerwony barwnik używany do malowania ścian murowanych.
  
  
• Kosaciec żółty (Iris pseudacorus) - wysuszone na słońcu i zwilżone octem kwiaty używano do barwienia papieru i skór, kłącze służyło do przyrządzania żółtego barwnika.
  
  
• Berberys zwyczajny (Berberis vulgaris) – krzew ozdobny, surowiec zielarski właściwości lecznicze i kulinarne. Z kory i korzeni otrzymywano żółty wyciąg do barwienia jedwabiu, lnu i bawełny, z soku owoców otrzymywano czerwony atrament.
  
  
• Knieć błotna, czyli kaczeniec (Caltha palustris) - roślina ozdobna, miododajna, wskaźnik wilgotności gleb. Jej kwiaty dają żółty barwnik.
  
  
• Chaber bławatek (Centaurea cyanus) - roślina ozdobna, miododajna, barwierska oraz surowiec zielarski. Występuje pospolicie na łąkach, w przydrożach, na polach. Kwiaty dają niebieski barwnik. Z płatków brzeżnych wytwarzano niebieską farbę do barwienia wełny. Sok potrafi barwić papier i przetwory spożywcze na niebiesko.
  
  
• Kalina koralowa (Viburnum opulus) – roślina ozdobna, trująca. Owoce jadalne po obróbce termicznej. Pozyskuje się z nich czerwony barwnik.
  
  
• Bez czarny (Sambucus nigra) - roślina pospolita, lecznicza, kosmetyczna, ozdobna i jadalna po obróbce termicznej. Soku z owoców używano do farbowania brwi i rzęs. Służyła do zabarwiania wina oraz farbowania jedwabiu na kolor ciemno czerwony lub brązowy.
  
  
• Kora dębu (dąb bezszypułkowy, szypułkowy, czerwony) - barwi na kolor brązowy, brunatny. Nasycony roztwór taniny (naturalny garbnik) w połączeniu z roztworem chlorku żelazowego dają związek o czarnej barwie.
  
  
• Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) - roślina pospolita, lecznicza, jadalna, kosmetyczna, paszowa, surowiec włókienniczy, użytkowana w ogrodnictwie. Rośnie na polach, łąkach, w ogrodach, w zaroślach i rowach. Chlorofil z liści używany jest jako zielony barwnik wykorzystywany w farmaceutyce, produkcji kosmetyków oraz w przemyśle spożywczym. Przy farbowaniu wełny, barwnik pokrzywy (oraz siarczan miedzi jako zaprawa) dadzą barwę delikatnie szarozieloną. Zaprawiona ałunem wełna farbowana korzeniem pokrzywy nabiera barwy żółtej.
  
  
• Czeremcha zwyczajna (Padus avium) - drzewo ozdobne i lecznicze, drewno używane w stolarce. Kora czeremchy daje zielony barwnik.
  
  
• Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea) - roślina wieloletnia, pospolita, lecznicza i miododajna. W starożytności z liści i kwiatów nawłoci wytwarzano żółty barwnik.

• Olsza czarna (Alnus glutinosa) – drzewo ozdobne. Kora wykorzystywana do farbowania na czarno. Młode szyszki dają beże i brązy, z dojrzałych szyszek dawniej wyrabiano atrament.
  
  
• Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare) - roślina ozdobna, surowiec zielarski. Kwiatostany wrotyczu dają zielenie i żółcie.
  
  
• Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) - pospolite ziele, roślina lecznicza, miododajna i pastewna. Z korzeni uzyskuje się karmazynowo - brązowy barwnik.
  
  
• Żywokost lekarski (Symphytum officinale) - surowiec zielarski. W farbiarstwie uzyskamy z niego kolor żółty.
  
  
• Wrzos pospolity (Calluna vulgaris) - roślina miododajna, krzewinka lecznicza. Młode pędy wrzosu ścina się przed kwitnieniem i uzyskuje z nich żółty barwnik.
  
  
• Orzech włoski (Juglans regia) - drzewo ozdobne, roślina jadalna, uprawna i lecznicza. Sok z liści i zielonych owoców barwi włosy na kasztanowo. W liściach, korzeniach i łupinach znajduje się juglon – barwnik używany do farbowania w kolorach brązu.
  
  
• W cebuli zwyczajnej (Allium cepa) łuski zewnętrzne zawierają substancje barwiące służące do farbowania jedwabiu, wełny, lnu i bawełny. To także tradycyjny sposób barwienia jajek na Wielkanoc na żółto i brązowo.