Zdrowy dom. Jak wybierać zdrowe materiały budowlane i urządzenia domowe?

Zdrowy dom jest zbudowany z naturalnych materiałów, z dobrze zbadanych i opisanych wyrobów. Inwestorom pomagają tu przepisy – producenci mają obowiązek informować o wpływie produktu na zdrowie użytkowników.

Spis treści

1. Chemia budowlana – jaka w zdrowym domu
2. Zdrowe materiały budowlane - szukaj znaków
3. Izolacje bez mostków ciepła w zdrowym domu
4. Wentylacja mechaniczna – zdrowe płuca domu
5. Woda nie tylko do podlewania
6. Automatyka domowa w służbie zdrowia
7. Chłodzenie - trudniejsze niż ogrzewanie
8. Czujki – proste bezpieczniki dla zdrowia
9. Hałas – wróg czai się wszędzie
10. Odkurzacz centralny dla zdrowia
11. Światło zgaś!

Dom i zdrowie? Tematu nie można lekceważyć. Często dopiero po latach dowiadujemy się, jak bardzo coś szkodzi. Cesarstwo Rzymskie zgubiły ponoć ołowiane rury wodociągów, wywołujące ołowicę. Jedna z teorii mówi, że metal ciężki powodował ograniczenie umysłowe cesarzy i złą kondycję społeczeństwa. Bliżej naszych czasów jest już potwierdzony przykład – subit, czyli lepik asfaltowy – bitumiczny klej, który powszechnie używano do klejenia parkietu. Dziś już wiemy, że to produkt rakotwórczy. Budując dom, warto więc kierować się kryterium zdrowia. Na ile można, zadbać o to, by przynajmniej nie szkodził…

Chemia budowlana – jaka w zdrowym domu

Dział chemii budowlanej - farb, lakierów, impregnatów, bejc, środków do czyszczenia i konserwacji - oferuje ogromną paletę produktów. Czy na pewno wszystkie zostały dokładnie przebadane; na ile wiadomo, czy nie szkodzą albo w jakim stopniu?

Producent ma obowiązek podać w karcie charakterystyki produktu, jakie szkodliwe substancje znalazły się w farbie czy lakierze, jakie substancje lotne mogą się z nich wydzielać. Informacje ważne dla zdrowia znajdują się na opakowaniu produktu. Mamy zaufanie do wiodących producentów, ale też kierujmy się zdrowym rozsądkiem. Lakier, środek do zwalczania glonów lub farba na rdzę to nie są wywary z rumianku i pokrzyw. To mieszanina różnych substancji chemicznych o zbadanym składzie, ale – znając złożoność tego świata – nie do końca rozpoznanym działaniu. Zdrowy dom z umiarem korzysta z działu chemii budowlanej…

Co w tych produktach znajdziemy? Lotne związki organiczne – sławetne LZO – w farbach, lakierach, bejcach, impregnatach do drewna. Podrażniają oczy, błony śluzowe, drogi oddechowe, skórę. Wywołują ból głowy, uczucie zmęczenia, destabilizują układ nerwowy. Sprawdźcie na opakowaniu. Nie może być więcej emisji LZO niż 30 g z litra farb matowych do wnętrza, 100 g/l z farb z połyskiem do wnętrza, 130 g/l z lakierów i bejc na bazie wody i aż 400 g z litra lakierów rozpuszczalnikowych. Dodajmy, że ambicją producentów i wartością rynkową jest ograniczanie szkodliwej emisji. Są już farby matowe, które nie zawierają lotnych związków organicznych.

Formaldehyd - to rakotwórcza substancja, aldehyd mrówkowy, który wydziela się z wielu sztucznych produktów i dostaje do organizmu człowieka. Szczególnie duże złoża tego gazu są w płytach wiórowych, ale też w wykładzinach, zasłonach, farbach, lakierach, klejach na bazie żywic formaldehydowych, materiałach izolacyjnych i wyrobach z tworzyw sztucznych. Formaldehyd podrażnia spojówki, drogi oddechowe, skórę, wywołuje ból głowy i duszności; jest niebezpieczny, bo także rakotwórczy. Na szczęście z czasem ulatnia się z produktów, no i problem znika. W dziale farb znajdziecie farby nie tylko niewydzielające formaldehydu, ale wręcz wyłapujące i neutralizujące niebezpieczny gaz w pomieszczeniu.

Nie pierwszy raz stwierdzimy, że producenci znajdują rozwiązanie odwiecznych problemów. Zdrowie, niska szkodliwość stają się ważnym kryterium atrakcyjności produktu. W przypadku mebli z płyt wiórowych trzeba sprawdzić, czy mają klasę higieny E1, co oznacza, że stężenie formaldehydu będzie nie większe niż 0,1 ppm (0,125 mg na m³). Dobrym wskazaniem jest wybór produktów rekomendowanych przez Polskie Towarzystwo Alergologiczne. Z kolei produkt, który spełnia normę EN 71-3:2019, jest dopuszczony do produkcji zabawek. Taka farba czy lakier są na pewno bardziej bezpieczne niż produkty ogólnobudowlane.

Uwaga na lakiery i kleje poliuretanowe, kleje poliuretanowo-epoksydowe. Lepiej nie wdychać oparów z tych złożonych substancji, a więc w trakcie pracy intensywnie wietrzyć pomieszczenie. Pozytywny jest obowiązujący od lat trend – coraz bardziej „ekologiczne” produkty na bazie nie rozpuszczalników, a wody - szybkoschnące, niewydzielające drażniącego zapachu. Trend jest bardzo dobry, ale nie zwalnia nas to z czujności i sprawdzenia na opakowaniu, co nam nadal grozi. W farbach wodorozcieńczalnych stosuje się jako konserwant izotiazoliny. To niestety bardzo silne alergeny. Jeśli stężenie izotiazoliny wyniesie co najmniej 15 ppm (0,0015%), na opakowaniu znajdziecie napis: „Może powodować reakcję alergiczną skóry”.

Zdrowe materiały budowlane - szukaj znaków

Znów powinniśmy zaufać producentom i instytucjom kontrolnym – materiały budowlane są produkowane w reżimie norm i certyfikatów, podlegają też kontroli państwa.

Prostym wskazaniem dla klienta końcowego są znaki potwierdzające spełnienie określonych przepisów służących także ochronie zdrowia. Najważniejszy to CE - czyli Conformité Européenne - oznaczający zgodność wyrobu z wymaganiami prawodawstwa europejskiego, potwierdzoną wynikami badań. Znak CE obowiązuje dla produktów dopuszczonych do obrotu w krajach Unii Europejskiej (Europejskiego Okręgu Gospodarczego). Znak „B” nanoszony jest na produkty budowlane, które spełniają wymagania polskiej normy (PN) lub uzyskały Krajową Aprobatę Techniczną. Atest PZH zaświadcza o tym, że produkt nie ma negatywnego wpływu na zdrowie człowieka i na środowisko. Z kolei Towarzystwo Alergologiczne potwierdza, że dany produkt jest bezpieczny dla osób cierpiących na alergie i uczulenia.

Warto też szukać znaków ekologicznych polskich i zagranicznych, potwierdzających wyższą wrażliwość producenta na kwestię zdrowia i ekologii. Takich znaków jak: EKO-Znak, EKO-ITB, Ecolabel (certyfikat Unii Europejskiej), The Blue Angel (zaświadcza o niskiej emisji LZO), TÜV SÜD, TÜV NORD. Generalnie najlepiej wybierać materiały naturalne, takie jak deski podłogowe, tynki cementowo-wapienne, wapienne lub gipsowe, farby mineralne i papierowe tapety.

Izolacje bez mostków ciepła w zdrowym domu

Izolacje są dobrodziejstwem dla każdego domu, ponieważ bezproblemowo, niskim kosztem możemy radykalnie obniżyć zapotrzebowanie budynku na energię.

Wełna mineralna i styropian to materiały zdrowe w tym sensie, że potwierdzono ich obojętny wpływ na człowieka, do tego zostają szczelnie zabudowane. Włókna wełny mineralnej nie są rakotwórcze, natomiast przy obróbce mechanicznej, a i układaniu ważny jest reżim BHP - praca w maseczkach przeciwpyłowych. Styropian zawiera nieszkodliwy dla zdrowia polistyren. Z tego samego produktu robi się styropianowe kubki i tacki do kontaktu z żywnością. Izolacje mają oczywiście atest Państwowego Zakład Higieny.

Izolacja w aspekcie zdrowia powraca, kiedy przyjrzymy się jakości budynków. Na zdrowie, a raczej brak zdrowia mieszkańców ma wpływ nieumiejętne zastosowanie izolacji – powstanie nieszczelności i mostków cieplnych, na których będzie się skraplała wilgoć, a w konsekwencji rozwijała pleśń. Punkt rosy to właśnie graniczna temperatura, w której para woda zaczyna się skraplać. Konsekwencje to nie tylko ucieczka ciepła z domu, ale też choroba budynku.

Skraplanie się pary wodnej będzie także objawem niedostatecznej wentylacji, nadmiernej wilgotności powietrza wewnątrz, nieszczelności wokół okien lub drzwi zewnętrznych. Jeśli na ścianie pojawią się wykwity pleśni, to można już mówić, że dom jest chory. To najpoważniejszy z alertów zdrowotnych dla mieszkańców, ponieważ toksyczne mytotoksyny pleśni wywołują takie dolegliwości, jak bóle głowy i mięśni, stany zapalne stawów i zatok, astmę, alergię, infekcje skórne, osłabienie koncentracji, niepłodność i bezsenność aż po zagrożenie nowotworami.

„Syndrom chorych budynków”, pojęcie wprowadzone przez Światową Organizację Zdrowia, to właśnie opisanie sytuacji, gdy przebywanie we wnętrzu może być przyczyną dolegliwości zdrowotnych. Po opuszczeniu pomieszczenia dolegliwości mijają. Z pleśnią i grzybami trzeba często walczyć aż do usunięcia tynku. Jeśli pleśń się pojawi, poza jej zwalczaniem trzeba natychmiast znaleźć i usunąć przyczynę!

Wentylacja mechaniczna – zdrowe płuca domu

W zdrowym domu jest wentylacja mechaniczna. To bezkompromisowe stwierdzenie poparte jest bardzo poważnymi dowodami.

W szczelnym budynku wentylacja grawitacyjna jest nieskuteczna. Wymiana powietrza powinna następować w ilości 0,5-1 raza na godzinę. Trzeba więc uchylać, a chociażby rozszczelniać okna, żeby w sposób naturalny wentylować wnętrze. Możliwości wentylacji grawitacyjnej radykalnie maleją, kiedy różnica temperatur wewnątrz i na zewnątrz domu jest niewielka. Z kolei zimą taka wentylacja przy uchylonych oknach może być nadmiernie skuteczna i prowadzić do wychłodzenia pomieszczenia. A niedostateczna wentylacja pomieszczeń to poważne zagrożenia dla zdrowia, czyli spadek zawartości tlenu w powietrzu – murowany ból głowy, senność, problemy z koncentracją i pogarszające się zdrowie, ponieważ w ciężkim stojącym powietrzu gromadzą się wszystkie niebezpieczne substancje lotne, o których wcześniej pisaliśmy.

Zatem po co żonglować oknami, narażać zdrowie, skoro jednostka centralna wentylacji mechanicznej zadba o wymianę powietrza wręcz perfekcyjnie? Szybkość wymiany będzie zależna od potrzeb. Jeżeli w domu jest więcej osób, można uruchomić tryb szybszej wymiany powietrza; wyjeżdżacie na urlop – tryb wakacyjny. Do tego nieocenioną funkcją wentylacji nawiewno-wywiewnej jest odzysk ciepła – rekuperacja, dzięki której ciepłe powietrze usuwane z budynku ogrzewa powietrze napływające. Sprawność takiego odzysku sięga 60-70%, co daje oczywiście oszczędności w ogrzewaniu budynku, nawet po odliczeniu kosztów energii potrzebnej do pracy wentylacji.

Obawy, że wentylacja mechaniczna jest źródłem hałasu, nie znajdują potwierdzenia - pod warunkiem że instalacja zostanie wykonana prawidłowo. Zabudowane i izolowane wełną mineralną kanały są bezgłośne – to doświadczenie potwierdzone w wielu domach. Już na etapie projektu należy zadbać, by kanały były ukryte nad podwieszanym sufitem bądź w zabudowie z płyt gipsowo-kartonowych. Przejścia kanałów wentylacyjnych przez przegrody budowlane są izolowane akustycznie, a jednostka centralna stoi na wibroizolatorach, oczywiście w kotłowni albo garażu, a nie na przykład w sypialni. Są też kanałowe tłumiki akustyczne. Tyle skutecznych rozwiązań dla przewrażliwionych mieszkańców, którzy nie znajdą powodów do narzekania. W kontekście zdrowia pamiętać należy o czyszczeniu kanałów wentylacyjnych i poddawaniu ich dezynfekcji. W jednostkach centralnych stosuje się filtry G3 lub G4, których zadaniem jest zatrzymywanie pyłów, w tym części smogu. Filtry należy czyścić.

Jakość powietrza w domu w dobie walki ze smogiem jest ważnym tematem dotyczącym naszego zdrowia. Groźne pyły zawieszone PM10 i PM2,5 to chmura toksycznych substancji zawierająca metale ciężkie, rakotwórczy benzo(a)piren, dioksyny. Smog powoduje całą listę schorzeń, a generalnie ma zdecydowanie negatywny wpływ na nasze zdrowie i samopoczucie. Czy wentylacja mechaniczna może zatrzymywać smog? Zdecydowanie tak.

Filtry klasy od F7 do F9 zatrzymują pyły PM10 i PM2,5. Skuteczność filtrów tej klasy zaczyna się od 50% zatrzymywanych zanieczyszczeń. Jest też i ciężka artyleria na smog – elektro-jonizacyjny filtr antysmogowy usuwający praktycznie 100% zanieczyszczeń cząstkami stałymi, a także bakterie, wirusy, wszelki kurz z powietrza. Filtr antysmogowy, magiczne pudełko montowane w systemie wentylacji, ma też prozdrowotną funkcję jonizacji powietrza nawiewanego. Jeśli nie macie wentylacji mechanicznej, to radą są nawiewniki antysmogowe albo oczyszczacze powietrza z filtrem HEPA i filtrem węglowym. Z dużą ostrożnością trzeba zaś podejść do informacji, że takie urządzenie emituje promienie UV oczyszczające powietrze. Lampa UV jest, ale zbyt słaba, by ta funkcja czyszcząca była skuteczna.

Woda nie tylko do podlewania

W prawie każdym domu z własnym ujęciem wody jest lub powinna być stacja uzdatniania. Bo taka jest prawda, że ujęcie z własnej studni wierconej zwykle nadaje się co najwyżej do podlewania ogródka.

Przypadłości wody ze studni to nadmierna twardość (osadza się kamień), za dużo żelaza i manganu (żółtobrązowe zacieki, metaliczny smak), za dużo glinu (niebezpieczny dla zdrowia!), są też związki azotu z pól, a mogą być trujące azotany (prowadzą do niedotlenienia, są rakotwórcze). Taka woda może zawierać bakterie Escherichia coli, czyli zanieczyszczenie kałem, do tego detergenty i fenole. Zła woda podkopuje zdrowie mieszkańców, ale też szybko niszczy urządzenia AGD i armaturę. Same poważne problemy, dlatego dla własnego bezpieczeństwa i zdrowia, a także domowego budżetu, warto po uruchomieniu studni zanieść próbkę wody do zbadania.

Domowa stacja uzdatniania wody czyni ją zdatną do użytku do celów spożywczych. Twarda woda jest poddawana zmiękczaniu w zmiękczaczu, czyszczona dalej w odżelaziaczu i odmanganiaczu. W stacji uzdatniania znajdzie się też filtr węglowy usuwający zanieczyszczenia organiczne, chemiczne i chlor (przyda się zatem również do wody z wodociągu). Woda, ten eliksir życia wymaga stacji uzdatniania…

Automatyka domowa w służbie zdrowia

W domu jest wiele urządzeń, instalacji, punktów dających się regulować elektronicznie lub mechanicznie, a którymi można zdalnie zarządzać.

Nie od razu nazwiemy taki dom inteligentnym, ale na przykład automatyka ogrzewania pozwala na precyzyjne ustawianie temperatury każdego pomieszczenia, w różnych porach dnia, w zgodzie z trybem życia domowników. Tych ustawień można dokonywać już nie na kotle grzewczym czy ściennym sterowniku, ale w aplikacji w telefonie komórkowym. Precyzyjne sterowanie temperaturą w domu pozwala na komfort przebywania w pomieszczeniu o zadanej zdrowej temperaturze, czyli 20-22°C za dnia, a 18oC w nocy (w dobie problemów z energią może się okazać, że tej zimy zdrowa będzie temperatura w domu 17°C - siedemnaście plus sweter). Automatyka domowa daje możliwość precyzyjnego sterowania temperaturą, ale też nieoczekiwanie duże oszczędności energii – nawet o 30% mniej zużytego gazu czy poboru energii elektrycznej w domu!

Automatyką można tak nasycić dom, że stanie się domem inteligentnym. Wtedy precyzyjne dozowanie będzie dotyczyć też włączania i wyłączania świateł, wyłączania ogrzewania, kiedy są uchylone okna, ochrony przed przegrzewaniem się wnętrza przez inteligentne żaluzje ustawiające się adekwatnie do ruchu słońca itp.

Dodajmy jeszcze, że inteligencja jest coraz tańsza. Kiedyś była bardzo droga, dziś producenci urządzeń grzewczych wyposażają kotły i pompy w zdalne sterowanie i aplikacje, a polskie systemy bezprzewodowego domu inteligentnego konkurują ze sobą ceną, z korzyścią dla klienta końcowego.

Automatyka sprzyja zdrowiu - dom precyzyjnie utrzymuje dobrostan mieszkańców i budynku.

Chłodzenie - trudniejsze niż ogrzewanie

W zdrowym domu latem panuje chłód. W domach jednorodzinnych szczelnych jak termos albo styropianowe pudełko problemem nie jest wytworzenie ciepła, lecz chłodzenie domu latem.

Można przyjąć, że do 26°C wewnątrz da się jeszcze wytrzymać, ale powyżej robi się afrykański ukrop. Jak spać na poddaszu, który po całym dniu ma temperaturę otwartego gorącego piekarnika? To bardzo niezdrowe, a na pewno męczące. Brak snu, wypoczynku jest groźny dla zdrowia.

Najprościej oczywiście zamontować klimatyzator, ale to za proste. Jeśli nie macie instalacji fotowoltaicznej, będzie to także za drogie. Dlatego trzeba bardzo dobrze przemyśleć chłodzenie pasywne – przez zacienianie tarasu, rolety i żaluzje w oknach. Po zachodzie słońca obowiązkowo otwieranie okien i robienie przeciągu.

Jeśli dom ogrzewa pompa ciepła, warto mieć klimakonwektory, których zadaniem jest chłodzenie wnętrza. Te urządzenia mają wentylator zwiększający skuteczność nawiewania chłodu. Sprawdzi się też gruntowy wymiennik ciepła.

Czujki – proste bezpieczniki dla zdrowia

Nie warto lekceważyć bezpieczeństwa mieszkańców. Warto mieć w domu zwykłe czujki, które dźwiękiem i pulsującym światłem dadzą znać, jeśli we wnętrzu pojawi się gaz, czad albo ogień. Należy tylko pamiętać, żeby takie najprostsze urządzenia miały sprawną baterię (niestety, łatwo o tym zapomnieć). Nowoczesne czujki są zintegrowane z domową automatyką i monitoringiem. Dadzą znać zdalnie o niebezpieczeństwie – także dzwoniąc na nasz telefon. Połączone z elektrozaworem, automatycznie zamkną dopływ gazu.

Jeśli jeździcie samochodem z instalacją LPG, detektor gazu warto umieścić także w garażu.

Hałas – wróg czai się wszędzie

Jeśli dom stoi przy hałaśliwej ulicy, na pewno warto zawczasu pomyśleć o izolacji akustycznej.

Takie właściwości mają na przykład ściany zewnętrzne – wymieniając w kolejności od najlepszych - z bloczków silikatowych, z pustaków ceramicznych, a najmniej z betonu komórkowego. Okna trzyszybowe warto wybierać z parametrem: o podwyższonej izolacyjności akustycznej. W ten sposób opanujemy wroga zewnętrznego. Ale źródła hałasu są też w domu – to zbyt cienkie ściany działowe, schody w salonie, strop działający jak bęben czy pracujące urządzenia domowe.

Na wszystko jest rada. Ściany działowe należy budować zgodnie choćby z wytycznymi producentów materiałów. Jeśli chcemy zadbać o to, by strop nie był instrumentem muzycznym wzmacniającym kroki i stukanie, warto wykonać pływającą podłogę, czyli oddzielenie warstwą izolacji wylewki betonowej od stropu i ścian.

Hałasować może jednostka zewnętrzna pompy ciepła. Producenci pomp dopuszczają, by jednostka zewnętrzna stała nawet 15 m od jednostki wewnętrznej. Nie ma więc przymusu, by stawiać skrzynkę z wentylatorem pod oknem sypialni.

Na koniec tych zmagań z wszechobecnym hałasem okazać się może, że największym generatorem hałasu jest… koncepcja domu. Salon otwarty na kuchnię, hol i schody zbiera wszystkie hałasy wewnątrz. To może być uciążliwe…

Odkurzacz centralny dla zdrowia

90% doby spędzamy w pomieszczeniach, tymczasem powietrze w budynku to nie jest mikroklimat sanatorium. Każdy, kto systematycznie odkurza, wie, że urządzenie za każdym razem zbiera gruby kożuch skłębionego kurzu, włosów i nie wiadomo jeszcze czego. A przecież odkurzaliśmy zaledwie przedwczoraj! O kurzu już powiedzieliśmy, a są w domowym powietrzu także roztocza, pyłki roślin i alergeny. Odkurzacz centralny nie jest urządzeniem na całe zło, ale jest zdecydowanie wyborem prozdrowotnym. Odkurza z większą siłą i skutecznością, a powietrze wyrzuca na zewnątrz. Przenośny odkurzacz działa jak dmuchawa wzbijająca w powietrze kurz i wszystko, czego właśnie chcieliśmy się z domu pozbyć.

Światło zgaś!

Zanieczyszczenie światłem stało się plagą. Nie warto dodawać do tej szkodliwej dla ludzi i zwierząt cywilizacyjnej drogi mlecznej własnego domu oświetlonego po zmroku jak choinka. Punktowe lampy wokół okapu naprawdę wyszły z mody. Stwierdzono naukowo, że człowiek nie wypoczywa, jeśli musi spać w jasnym pomieszczeniu. Nie może spać, a więc organizm zaczyna działać nieprawidłowo – zaburzone jest wydzielanie hormonów, wzrasta ciśnienie i skłonność do depresji. Cierpią też zwierzęta, którym oświetlenie zaburza rytm dobowy. Taki jest skutek oświetlania elewacji – nie wiadomo dla kogo, nie wiadomo po co. Nic dziwnego, że na świecie powstają parki ciemnego nieba, czyli obszary chronione nocą przed zanieczyszczeniem światłem sztucznym. Zróbcie ze swojej posesji park ciemnego nieba. Niech świecą tylko gwiazdy.

***

Znane powiedzenie mówi, że człowiek poświęca swoje zdrowie, by zarabiać pieniądze, następnie zaś poświęca pieniądze, by odzyskać zdrowie. Budowa domu? Warto poświęcić czas na analizę materiałów, produktów, urządzeń pod kątem zdrowia. Wystarczy czytać informacje podane przez producentów, ich karty techniczne, karty charakterystyki produktów. Zapewniamy, że to nie będzie lektura ulotki informacyjnej leku, gdzie wyczytamy wszystkie choroby świata. To świadome szukanie podstawowych informacji o szkodliwości produktów i wybór tych, które szkodzą najmniej albo wcale.

Każda analiza zdrowia powinna się kończyć jakąś diagnozą. Oto najbardziej optymistyczna diagnoza zdrowia dla twojego domu: własne miejsce do życia w oazie spokoju, wyciszenia, odpoczynku i rekreacji w otoczeniu nieszkodliwych materiałów i przyjaznych urządzeń.

Przeczytaj także:

• Wentylacja mechaniczna z odzyskiem ciepła - jak działa? Jakie daje korzyści?
• Gruntowy wymiennik ciepła cena i koszt budowy - czy się opłaca?
• Budujesz lub modernizujesz dom? W te rozwiązania warto zainwestować w 2023!
• Klimatyzacja do domu i mieszkania. Ile kosztuje klimatyzator, montaż i eksploatacja klimatyzacji

Andrzej Papliński