Spis treści
Różnorodność odmian i niuansów technicznych czy ornamentalnych tych wspaniałych budowli tworzą unikalną architektoniczną wartość. Ewolucja rozpoczęła się w XVIII wieku od prostych form regionalnych, które w kolejnych etapach rozwoju połączone zostały przez wybitnych budowniczych z elementami architektury klasycznej reprezentacyjnych obiektów murowanych Gdańska, Elbląga czy Malborka.Tak powstał żuławski dom podcieniowy, który w najbardziej reprezentacyjnych obiektach przypomina bardziej dwór niż zagrodę, z której się wywodził.
Żuławski dom podcieniowy – architektoniczna esencja regionu
Domy podcieniowe tego typu występowały na Żuławach Wiślanych, w rejonie ujścia Wisły, obejmując Żuławy Gdańskie, Wielkie Żuławy Malborskie i Małe Żuławy Elbląskie. Można je spotkać także na sąsiedniej Wysoczyźnie Elbląskiej w pobliżu Elbląga.
Były typowe dla rolniczej krainy, przeciętej kanałami i polderami, z zabudową w zwartych wsiach lub na terpach, wzniesieniach chroniących przed powodziami. Przykłady zachowały się w miejscowościach takich jak: Cisewo, Drewnica, Jegłownik, Gozdawa, Miłocin, Różewo, Rozgart, Przemysław, Myszewo, Nowy Staw, Ostaszewo, Powalin, Bystrze, Orłowo, Stalewo i innych.
Ten zasięg ograniczał się do obszarów zamieszkanych przez ludność wiejską, w tym osadników mennonickich i holenderskich, gdzie warunki hydrologiczne wymuszały specyficzne rozwiązania budowlane. Na początku XX wieku dom podcieniowy stał się wzorem adaptowanym dla stylu regionalnego. Powstawały budynki użyteczności publicznej – szkoły, urzędy o zewnętrznej formie przypominającej dom podcieniowy. Należy do nich np. istniejąca do dzisiaj w niemal oryginalnej formie szkoła w Zwierznie.
Domy podcieniowe na Żuławach – pochodzenie
Pochodzenie żuławskich domów podcieniowych nie jest do końca znane. Wiąże się jednak ściśle z wpływami osadnictwa od XIII w., kiedy dla ujarzmienia żyznych obszarów w delcie Wisły zaczęto sprowadzać ludność z terenów dzisiejszej Holandii i północnych Niemiec. Domy tego typu wyewoluowały w XVII i i XVIII w. z wcześniejszych tradycji budowlanych. Wiąże się z wpływami holenderskimi, przeniesionymi przez osadników z Fryzji i Niderlandów od XIV wieku. Najstarsze przykłady datowane są na XVIII wiek. Często wznoszone przez znanych i cenionych budowniczych, jak Peter Loewen (np. w Orłowie, Steblewie).
Podcienia mogły stanowić wtórne dostawki do starszych domów, łącząc style związane z osadnictwem na tych obszarach. Wpływ prawdopodobnie miała także architektura pobliskich dużych miast jak Gdańsk, Elbląg, Malbork, w których wzdłuż ważniejszych ulic i rynku pierwotnie ciągnęły się wsparte na drewnianych słupach podcienia podtrzymujące zamknięte pomieszczenia magazynowe wyższych kondygnacji kamienic.
Domy żuławskie - różne typy i rozmiary
Żuławskie domy podcieniowe dzieli się na kilka typów w zależności od konstrukcji, układu czy wielkości. Są to domy:
- z podcieniem szczytowym (na cały front lub część, np. w Kleciu, Rozgarcie),
- w formie litery L, ze skrzydłem bocznym i podcieniem przy szczycie (np. w Miłocinie),
- w formie litery T, najliczniej reprezentowany typ domów podcieniowych,
- z podcieniem połaciowym (przedłużenie połaci dachowej, np. w Janowie, Solnicy),
- z podcieniem wgłębnym, cofniętym w stosunku do elewacji ujętym pilastrami lub kolumnami,
- piętrowe, z murowanym lub zrębowym parterem i ryglowym piętrem, np. w Nowej Kościelnicy, Miłocinie,
- o różnej wielkości - małe z podcieniem wspartym na 3-4 słupach, np. w Dzierzgonce, Karczowiskach, średnie - z 5-6 słupami, np. w Lubieszewie, Marynowach i duże - z 7-8 słupami, np. w Złotowie, Steblewie.
Wygląd zewnętrzny domów podcieniowych
Bryła obejmuje parterową lub piętrową konstrukcję z facjatami i ściankami kolankowymi. Domy wznoszono głównie z drewna w konstrukcji wieńcowej i szkieletowej, partery w budynkach z XIX w. murowane.
Podcień wsparty jest na 3-8 słupach w stylach toskańskim, jońskim, kompozytowym lub korynckim, np. w Steblewie, Żuławkach. Wystawka nad podcieniem ma konstrukcję ryglową. Elementy konstrukcyjne są ozdobione rzeźbionymi elementami w formie łuków partyjskich, festonów, draperii i kotar, np. w Osicach, Balewie.
Wystawka pozwalała nie tylko uzyskać dodatkową powierzchnię, która początkowo pełniła funkcję magazynu – spichrza, a później funkcję reprezentacyjną. Często dostawiano ją wtórnie, a jej architektura była wyraźnie bogatsza od pozostałej części domu.
Słupy podcienia mają bazy, głowice, entazis i woluty. Fachwerk w wystawce i szczytach o skomplikowanym rysunku elementów drewnianych nie tylko prostych, ale również owalnych (np. w Trutnowach, Miłocinie). W domach z parterami zrębowymi stosowane były oszalowania w narożnikach, niekiedy z dekoracją snycerską. Dachy są dwuspadowe, naczółkowe, a czasami mansardowe z dekorowanymi okapami.
Szczególnie efektownie prezentowały układy konstrukcji ryglowej. Najbardziej skomplikowane przykłady widać w podcieniach i szczytach zachowanych domach w Trutnowach 4 z 1720 roku, Miłocinie 8 z 1731 roku , Stalewie 17 z 1751 roku, Izbiskach z 1778 roku, Kleciu, Koszwałach 21 z 1792 roku, Żuławkach 6 i 32. Prezentują różnorodne układy rygli, mieczy i zastrzałów tworzących kompozycje geometryczne przenikających się krzyży czy figur geometrycznych również w formach owalnych - esownicowych ćwierćkolistych.
Wnętrza domów podcieniowych
Funkcje obejmują magazynowe (poddasza), mieszkalne i reprezentacyjne. Wnętrza mają układ dwutraktowy z wielką izbą narożną od południa, murowaną czarną kuchnią z kominem, tzw. "babą" lub "butelkowym", białą kuchnią i sienią (reprezentacyjną i gospodarczą, w formach L, U, Z, T). W piętrowych domach najbardziej charakterystycznym elementem jest dwupoziomowa, reprezentacyjna, tzw. wielka sień – parter z posadzką z płyt ceramicznych lub kamiennych i ośmioboczną galerią na piętrze, na którą prowadzą reprezentacyjne drewniane schody ze zdobioną balustradą (np. w Miłocinie, Steblewie). W wyposażeniu znajdowały się piece kaflowe z koronami (klasycystycznymi, barokowymi), kafle holenderskie (z pejzażami, scenami rodzajowymi), meble ścienne (narożne szafki, kredensy, szafy pościelowe), składane ławy i stoły. Polichromie wewnętrzne z kwiatowymi fryzami i rozetami. Drzwi wewnętrzne płycinowo-ramowe z wolutowymi wycięciami.
Piękno, które czeka na ratunek
Status: wiele w złym stanie i modyfikacje powojenne (np. plastikowe okna, betonowe fundamenty); niektóre w ruinie, Wymagają gruntownych i drogich remontów. Niektóre po generalnym remoncie przeprowadzonym w XXI w. pełnią funkcje turystyczne i są pensjonatami, np. Przemysław, Plajny, Marynowy, Żelichów.
Najbardziej charakterystyczne domy podcieniowe
- Żuławki nr 75 (1859, odbudowany, dwa podcienie frontowy i połaciowy od ogrodu),
- Miłocin nr 8 (1731, z zachowaną wielką sienią),
- Steblewo nr 37 (z jońskimi kolumnami),
- Marynowy, ul. Podcieniowa 19 (1803, Peter Loewen, udostępniony do zwiedzania po kontakcie inf http://mierzejaizulawy.pl/dom-podcieniowy-do-zwiedzania-w-marynowach/),
- Trutnowy nr 4 (1720 – 1726, zachowana wielka sień z galerią na piętrze),
- Koszwały, ul. Gdańska 21 (1792, okazały podcień wsparty na drewnianych arkadach i skomplikowanym układem elementów drewnianych fachwerku).
- Klecie (połowa XVIII w., dom z podcieniem szczytowym),
- Orłowo (1802, Peter Loewen, bogata ornamentyka).
Zobacz także: Dom podcieniowy postawiony od nowa
