Spis treści
Podcień - wiszące piętro na podpórkach
Podcień powstawał przez wysunięcie piętra budynku do przodu i podparcie nadwieszonego fragmentu na kolumnach lub słupach. Powstawała w ten sposób otwarta z trzech stron wnęka na parterze osłonięta od góry. Podcienie miały przede wszystkim zastosowanie gospodarcze i handlowe, gdyż osłaniały wejścia do domów i sklepów ułatwiając podejście i podjazd oraz bezpieczny i nie narażony na warunki atmosferyczne wyładunek i przenoszenie produktów z wózków i wozów bezpośrednio do domów. W europejskich miastach podcienia zajmowały często całe ciągi głównych ulic i pierzei placów.
W miastach spotykane są przede wszystkim domy z podcieniami szczytowymi zajmującymi całą szerokość fasady budynku zwróconego szczytem do ulicy. Na Żuławach wykształciła się forma domu podcieniowego w kształcie litery T, w których szeroki podcień tworzyła facjata w środkowej części ściany frontowej wysunięta znacznie do przodu i wsparta na słupach.
Żuławskie domy podcieniowe
Najstarsze zachowane domy podcieniowe na Żuławach pochodzą z początku XVII w. – np. istniejący do dziś budynek z podcieniem w gdańskiej Oruni – co pokazuje ciągłość tego typu zabudowy przez wieki. Charakterystyczny żuławski podcień nie występuje w budownictwie niemieckim czy holenderskim, a pojawia się tylko na obszarze słowiańszczyzny, co zauważył niemiecki badacz architektury Otto Kloeppel.
W XVIII i XIX w. bogaci gospodarze żuławscy wznosili coraz większe i bardziej zdobne domy podcieniowe, demonstrując swój status poprzez liczbę filarów podcienia i dekoracyjne detale fasad.
Domy podcieniowe żuławskie wznoszono w konstrukcji szkieletowej: drewniany ruszt wypełniano dekoracyjną cegłą elewacyjną. Główną wyróżniającą cechą jest podcień – wysunięte przed linię budynku pierwsze piętro wsparte na szeregu drewnianych słupów (zwykle 4–9 kolumn). Podcień pierwotnie służył jako składzik na plony (ze zbożem opuszczanym przez właz w podłodze), a później pełnił funkcję reprezentacyjnej werandy. Domy budowano podcieniami zwróconymi do drogi, często wzdłuż całej wsi, co tworzyło niezwykle efektowny wiejski pejzaż z rzędami kolumn w pierzejach ulicy.
Ściany nad podcieniem wykonywano w systemie ryglowym z widocznymi drewnianymi belkami i wypełnieniem z cegły. Typowy jest także podział wnętrza: w większości domów wyodrębniano „czarną kuchnię” (z paleniskiem), „białą kuchnię” (z piecem do gotowania), dużą izbę mieszkalną, pokój letni oraz sienią wejściową
Do dzisiaj zachowało ok. 100 domów podcieniowych w różnym stanie. Do rejestru zabytków wpisanych zostało ok. 50 z nich. Pierwsze wpisy pochodziły z końca lat 50. XX w. a następnie z lat 60. XX w. Część z wpisanych domów, niestety już nie istnieje, np. w Myślęcinie. Zabytkowe domy znajdują się m.in. w: Gdańsku (Lipce/Matarnia), Miłocinie, Trutnowach, Orłowie, Steblewie, Nowym Stawie, Kławkach, Żuławkach, Lasowicach Małych i Wielkich, Kępniewie, Łęczach, Rozgarcie, Pasiekach, Marynowach czy Myszewku. W niektórych lokalizacjach ochroną objęto dwa a nawet trzy budynki tego typu.
Podcieniowe domy w Sulikowie
To dwa budynki pozostałe po historycznej szachulcowo-murowanej zabudowie Rynku w Sulikowie niedaleko Zawidowa i Bogatyni. Zbudowane zostały w II połowie XVIII w. i przebudowane na początku XX w. Piętrowe kamieniczki przyrynkowe mają charakterystyczne podcienia szczytowe. Podcienia wsparte są na czterech słupach – dwa wewnętrzne z dwoma mieczami i zewnętrzne z jednym mieczem. Konstrukcja podcieni przypomina bardzo domy przysłupowe, z których znana jest cała okolica. Domy mają murowane partery, natomiast piętra są konstrukcji drewnianej, ryglowej.
Dwunastu Apostołów z Chełmska Śląskiego
Chełmsko Śląskie to miasteczko na końcu Polski. Leży przy granicy z Czechami wciśnięte w dolinę Zadrnej pomiędzy Górami Kruczymi a najbardziej na północ wysuniętą częścią Gór Stołowych. Najcenniejszym obiektem w mieście jest zespół 11, dawniej 12, połączonych ze sobą niewielkich drewnianych domów podcieniowych, zwanych Apostołami. Przyjęło się określać, że ten nieistniejący dom to Judasz. Spłonął, a kiedy go odbudowano to znów uległ zniszczeniu, więc zaniechano dalszej odbudowy, bo już wiedziano, że nie ma tu miejsca dla apostoła, który zdradził Jezusa. Domy należały do tkaczy sprowadzonych w 1707 r. przez krzeszowskich cystersów.
Pierwotnie domy były konstrukcji zrębowej, którą z czasem uzupełniono o fragmenty murowane i ryglowe. Ściany zrębowe we frontowej części i na bokach są łączone na tzw. „rybi ogon”. Szczyty domów od ulicy mają podcienia powstałe z wysuniętej belki stropowej wspartej na ścianie wieńcowej, na której opiera się konstrukcja dachu. Podcienie z przodu wsparte są na prostych nie profilowanych słupach.
W domu pod nr 15 mieści się izba tradycji „Tkaczy Śląskich”, gdzie zobaczyć można stary warsztat i podpatrzeć technikę przędzenia na starych sprawnych krosnach. Po przeciwnej stronie miasta z drugiego podobnego zespołu nazywanego Siedmioma Braćmi gdzie znajdowały się pracownie tkaczy adamaszku zachował się tylko jeden.
Wielkopolskie domy podcieniowe
Niegdyś w każdym z Wielkopolskich miast wznosiły się domy podcieniowe, początkowo drewniane a następnie murowane. Z podcieniowej zabudowy słynął m.in. Grodzisk Wielkopolski, Pyzdry, Ostroróg czy Rakoniewice. Z tych drewnianych budynków zachowało się tylko kilka. Najpiękniejsze dwa znajdują się przy rynku w Rakoniewicach w zachodniej części regionu. Niemal wszystkie inne strawiły dwa potężne pożary w 1877 i 1927 r, które strawiły nie tylko drewnianą zabudowę w mieście. Jedna ze szczytowych kamieniczek podcieniowych w Rakoniewicach zachowała piękne barokowe szczyty z charakterystycznymi spływami na krawędziach. W Stęszewie niedaleko Poznania i w Krotoszynie przetrwały mniej ozdobne, skromne domy podcieniowe. W tym w Stęszewie wybudowanym w końcu XVIII w. przy rynku jest muzeum regionalne. Podobne muzeum ulokowano w podcieniowym drewnianym budynku wybudowanym w 1768 r. na rynku w Pyzdrach.
Domy podcieniowe – Małopolska i Podkarpacie
Na terenie Małopolski zachowały się duże zespoły drewnianej zabudowy małomiasteczkowej. Prezentują charakterystyczny typ parterowego budynku o konstrukcji drewnianej z podcieniem w szczycie, którym najczęściej była wysunięty przed front budynku naczółek dachu podparty smukłymi drewnianymi słupami. Takie zespoły małopolskich domów podcieniowych spotkać można na głównych placach i sąsiednich uliczkach w Czchowie, Zakliczynie, Lipnicy Murowanej czy Ciężkowicach. Podobną architekturę mają także zachowane budynki tego typu w podkarpackim Pruchniku. Oryginalnie były zbudowane w konstrukcji zrębowej, ale z czasem uzupełniane o fragmenty murowane. Wszystkie są ustawione podcieniowym szczytem w stronę ulicy i wszystkie mają handlową i rzemieślniczą przeszłość.
Zobacz także: Dom podcieniowy postawiony od nowa
