Jak załatwić formalności spadkowe? Kiedy w sądzie, kiedy u notariusza?
Prawo do dysponowania odziedziczonym majątkiem trzeba uzyskać w sądzie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo u notariusza w formie poświadczenia dziedziczenia. Do notariusza możemy udać się jednak tylko w sytuacji bezspornej.
Spis treści
Przepisy prawa cywilnego nie określają terminu do załatwiania spraw spadkowych. Można to zrobić w dowolnym momencie po śmierci spadkodawcy (prawo do spadku się nie przedawnia). Jeśli jednak chcemy spadek odrzucić - na to mamy określony termin.
Zasadą jest, że małoletni dziedziczą z dobrodziejstwem inwentarza, ale i w tym wypadku możliwe jest odrzucenie spadku.
W imieniu dziecka oświadczenie o odrzuceniu spadku składa przedstawiciel ustawowy (jest to najczęściej rodzic) pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Jeśli wcześniej nie zostało wydane zezwolenie sądu opiekuńczego na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka w postaci odrzucenia spadku, przedstawiciel ustawowy dziecka dodatkowo oświadcza o:
- przysługiwaniu władzy rodzicielskiej i jej zakresie;
- wyrażeniu przez drugiego z rodziców zgody na odrzucenie spadku, chyba że oświadczenie to jest składane wspólnie;
- ewentualnie o uprzednim odrzuceniu spadku przez któregokolwiek z rodziców oraz przez innych zstępnych rodziców tego dziecka.
Od 15 listopada 2023 r. procedura odrzucenia spadku w imieniu małoletnich została uproszczona. Nie jest na nią potrzebna zgoda sądu, gdy małoletni jest powołany do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez jego rodzica, na odrzucenie zgadza się każde z rodziców, a spadek odrzucają też inni zstępni rodziców tego dziecka.
Przyjęcie lub odrzucenie spadku
Spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) lub przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza). Może też spadek odrzucić (na przykład gdy spadkodawca pozostawił głównie długi). Nie ma możliwości częściowo spadek przyjąć, a częściowo go odrzucić.Oświadczenie o przyjęciu (prostym bądź z dobrodziejstwem inwentarza) albo o odrzuceniu spadku powinno być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o spadku. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu (najczęściej dotyczy to małoletnich spadkobierców), bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie. Oświadczenie można złożyć:
- przed notariuszem,
- w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie,
- przed konsulem (gdy spadkobierca przebywa zagranicą).
Oświadczenie takie można także złożyć za pośrednictwem pełnomocnika (dotyczy to oczywiście osób pełnoletnich). Pełnomocnictwo powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Notariusz, konsul lub sąd rejonowy niezwłocznie przesyła przyjęte oświadczenie – wraz z załącznikami – do sądu spadku. Notariusz nie przesyła oświadczenia wtedy, gdy jednocześnie sporządza akt poświadczenia dziedziczenia. Spadkobiercy mogą również składać stosowne oświadczenia bezpośrednio w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie praw do spadku. Konsul jest uprawniony jedynie do przyjęcia oświadczenia o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza); nie może sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia ani nie przyjmuje wykazu inwentarza.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać:
- imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu;
- tytuł powołania do spadku (na jakiej podstawie dziedziczy – testamentu czy ustawy);
- wymienienie wszelkich wiadomych składającemu oświadczenie osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowania testamentów.
Do oświadczenia należy dołączyć wypis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane. Nie może być także złożone pod warunkiem. Gdyby zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, wtedy uchylenie się od skutków prawnych takiego oświadczenia byłoby możliwe jedynie przed sądem, a spadkobierca musiałby wówczas oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Odrzuceniu spadku zawiadamia się wszystkie znane sądowi spadku osoby, które zgodnie z treścią oświadczenia i przedstawionych dokumentów są powołane do dziedziczenia. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a do dziedziczenia zostają powołani jego dzieci, rodzice lub dziadkowie, czyli spadkobiercy na zasadach ogólnych.
Uwaga! Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie oznacza przyjęcie przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Po upływie terminu oświadczenia się już zatem nie składa. Oświadczenie spadkowe to nie to samo co stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie dziedziczenia. Jest ono jedynie elementem postępowania spadkowego poprzedzającym stwierdzenie nabycia spadku.
Zabezpieczenie spadku
Spadek zabezpiecza się wtedy, gdy zostanie uprawdopodobnione, że z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw majątkowych, które w chwili otwarcia spadku należały do spadkodawcy. Wniosek w tej sprawie może złożyć spadkobierca, uprawniony do zachowku lub zapisobierca, wykonawca testamentu, zarządca sukcesyjny, tymczasowy przedstawiciel, współwłaściciel rzeczy, współuprawniony co do praw pozostałych po spadkodawcy oraz Skarb Państwa.
Sąd z urzędu zabezpieczy spadek, gdy spadkobierca jest nieznany, nieobecny lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych i nie ma ustawowego przedstawiciela albo gdy organ administracji rządowej lub samorządowej zabezpieczył rzeczy należące do spadku w postępowaniu administracyjnym. Do zabezpieczenia spadku właściwy jest sąd, w którego okręgu znajdują się rzeczy będące w chwili otwarcia spadku we władaniu spadkodawcy. Jeśli nie jest to sąd spadku, wydane w tym zakresie postanowienie jest przesyłane do sądu spadku. Środek zabezpieczenia wybiera sąd lub komornik. Mogą to być:
- spisanie majątku ruchomego i oddanie go pod dozór,
- złożenie do depozytu sądowego, ustanowienie zarządu tymczasowego (w przypadku gdy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne),
- ustanowienie dozoru nad nieruchomością.
Jeżeli w skład spadku wchodzą rzeczy ruchome ulegające szybkiemu psuciu, zarządzana jest ich sprzedaż, a pieniądze składane są do depozytu. Z pieniędzy wchodzących w skład zabezpieczonego spadku komornik może wydać w razie potrzeby członkowi rodziny spadkodawcy lub innej osobie ponoszącej koszty pogrzebu sumę potrzebną na ich pokrycie.
Gdyby nie było pieniędzy, komornik może sprzedać przedmiot należący do spadku w celu sfinansowania pogrzebu. Do czasu objęcia spadku przez spadkobiercę sąd czuwa nad całością spadku, a w razie potrzeby ustanawia kuratora spadku, który ma za zadanie wyjaśnić, kto jest spadkobiercą, i zawiadomić spadkobierców o otwarciu spadku. Kurator spadku zarządza także majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu, składając cykliczne sprawozdania z podejmowanych czynności. Jest on także upoważniony do przeniesienia własności nieruchomości na wniosek banku na podstawie przepisów o odwróconym kredycie hipotecznym (potocznie hipoteka odwrócona). Wynagrodzenie kuratora jest wypłacane z masy spadkowej.
Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku.Od chwili jego przyjęcia odpowiada:
- w razie prostego przyjęcia spadku – bez ograniczenia, z całego swojego majątku;
- w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza – tylko do wartości ustalonej w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku (chyba że spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych, albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi).
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza rodzi zatem obowiązek zaspokojenia wierzycieli jedynie do wysokości odziedziczonych aktywów.Aby skorzystać z takiego przywileju, należy sporządzić spis inwentarza lub chociaż wykaz inwentarza – żeby udokumentować wartość pozostawionych przez spadkodawcę aktywów.W przeciwnym wypadku wierzyciele mogą egzekwować swoje należności z całego majątku spadkobiercy.Gdyby okazało się, że spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, to każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, by odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego. Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku.
Osoba, u której znajduje się testament, ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy - chyba że wcześniej złożyła go u notariusza. Kto bezzasadnie uchyla się od wykonania powyższego obowiązku, ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę (sąd spadku może też nałożyć na niego grzywnę).
Sąd lub notariusz otwiera i ogłasza testament dopiero wtedy, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy (akt zgonu lub postanowienie o uznaniu za zmarłego). Nie zawiadamia się o tych czynnościach osób zainteresowanych, nie ma jednak przeszkód, aby byli przy nich obecni. Zawiadamia się ich dopiero po otwarciu i ogłoszeniu, w szczególności wykonawcę testamentu, osoby, których rozporządzenia dotyczą, lub kuratora spadku.
Gdyby okazało się, że istnieje kilka testamentów jednego spadkodawcy, to otwiera się i ogłasza się wszystkie i czyni wzmiankę o pozostałych na każdym z nich. Z powyższych czynności sporządza się protokół, który wraz z testamentem przechowuje się w sądzie spadku lub u notariusza. Gdyby zatem wykonawca testamentu potrzebował dowodu, że jest uprawniony do określonych działań, sąd spadku lub notariusz, przed którym ogłoszono testament, wyda stosowne zaświadczenie o nabytych prawach.
W przypadku sporządzenia testamentu ustnego, ten, kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku, a także podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli są mu znane. Niedopełnienie tego obowiązku również powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą lub możliwość ukarania grzywną. Świadków testamentu ustnego sąd wzywa do złożenia zeznań. Nie mogą oni ich odmówić ani nie mogą być zwolnieni od złożenia przyrzeczenia o mówieniu prawdy (z czym związana jest odpowiedzialność karna za składanie fałszywych zeznań).
Osoba powołana do wykonania testamentu może tego odmówić. Składa wtedy w sądzie spadku oświadczenie o odmowie przyjęcia obowiązku wykonania testamentu w formie ustnej (do protokołu) lub pisemnie z podpisem urzędowo poświadczonym, albo przed notariuszem. Można też to zrobić pośrednictwem pełnomocnika (pełnomocnictwa udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym).
W sądzie lub u notariusza
Stwierdzenie nabycia spadku może nastąpić przed sądem spadku lub przed notariuszem, gdy wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (chyba że upłynął już termin sześciu miesięcy od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy).
Prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydane przez sąd spadku lub poświadczenie dziedziczenia sporządzone przed notariuszem pozwalają spadkobiercy na wykazanie swoich praw przysługujących mu w wyniku dziedziczenia. Na przykład umożliwią wpisanie spadkobiercy do księgi wieczystej nieruchomości jako właściciela czy też wezwanie dłużnika spadkodawcy do zapłaty długu.Notariusz sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia tylko wtedy, gdy wcześniej nie było wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, akt poświadczenia dziedziczenia sporządzony przez innego notariusza lub europejskie poświadczenie spadkowe.
W celu uniknięcia podwójnego stwierdzenia nabycia spadku prawomocne postanowienie sądu, akt poświadczenia dziedziczenia lub europejskie poświadczenie spadkowe wpisuje się w rejestrze spadkowym (dostępny na stronie rejestry-notarialne.pl). Każdy obywatel może w nim bezpłatnie uzyskać podstawowe informacje po podaniu numeru PESEL spadkodawcy lub jego danych identyfikacyjnych. Rejestr nie zawiera treści dokumentów potwierdzających dziedziczenie, tylko informacje, gdzie (w jakich instytucjach) takie dokumenty można odnaleźć.
Sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku można podważyć poprzez złożenie apelacji, natomiast aby podważyć akt poświadczenia dziedziczenia, należy przeprowadzić specjalne postępowanie sądowe o jego uchylenie i możliwe jest to jedynie w przypadkach określonych w odrębnych przepisach.Sąd spadku z urzędu bada, kto jest spadkobiercą. Oznacza to, że nie kieruje się wyłącznie tym, co wskazano we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, a jeśli tak – to wzywa do jego przedłożenia. Bardzo ważną czynnością procesową w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku jest odebranie przez sąd od uczestników postępowania zapewnienia spadkowego. W zapewnieniu tym składa się oświadczenie – pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań – co do wszystkiego, co jest danej osobie wiadome o:
- istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi;
- testamentach spadkodawcy.
Często z ostrożności procesowej sądy spadku, przed wydaniem postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, wzywają ewentualnych jeszcze nieznanych spadkobierców przez ogłoszenie do zgłoszenia swojego uczestnictwa w prowadzonym postępowaniu.Co ważne, do stwierdzenia nabycia spadku stosuje się przepisy obowiązujące w chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że nie zawsze będą obowiązywały przepisy prawa spadkowego z chwili złożenia wniosku. Może się zdarzyć, że spadek będzie stwierdzony nawet na podstawie Kodeksu Napoleona!
Podstawa prawna:
◗Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (j.t. DzU z 2023 r., poz. 1933); ◗ Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. DzU z 2023 r., poz. 2760); ◗ Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (t.j. DzU z 2023 r., poz.1615); ◗ Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. DzU z 2024 r., poz. 596).
