Zasady dziedziczenia ustawowego - dla kogo spadek w 2024? Jakie zmiany w dziedziczeniu ustawowym?
W potocznym myśleniu funkcjonuje wizja spadku jako zbioru rzeczy materialnych o konkretnej wartości. Spadek to jednak nie tylko profity, ale także często długi. Warto zatem znać zasady dziedziczenia, tym bardziej że pod koniec zeszłego roku nastąpiła w nich zmiana. Co się zmieniło w w dziedziczeniu ustawowym?
Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, a spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Dziedziczenie może być ustawowe lub testamentowe. W niniejszym artykule zajmiemy się dziedziczeniem ustawowym.
Spis treści
- Kto może być spadkobiercą?
- Co to jest spadek?
- Kto dziedziczy spadek?
- Kto jest niegodny dziedziczenia?
- Spadku nie trzeba przyjmować
Kto może być spadkobiercą?
Spadkobiercami ustawowymi mogą być jedynie osoby spokrewnione ze zmarłym, czyli jego wstępni (rodzice, dziadkowie), zstępni (dzieci, wnuki), małżonek, rodzeństwo (linia boczna) lub przysposobione (adoptowane).
Ogólnie rzecz ujmując, spadkobierca musi istnieć, nie może być to osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje.
Wyjątkiem od tej zasady jest dziecko, które w chwili otwarcia spadku zostało już poczęte (tak zwany nasciturus). Mamy tu jednak dziedziczenie warunkowe, czyli zależne od spełnienia określonego warunku – dziecko musi urodzić się żywe. Jeśli przeżyje – uczestniczy w podziale masy spadkowej na ogólnych zasadach, jeżeli umrze – dziedziczą po nim jego spadkobiercy ustawowi. Warto także zaznaczyć, że nie ma znaczenia, czy dziecko poczęte pochodzi z małżeństwa, czy jest to dziecko pozamałżeńskie. Ma ono pełnię praw jako spadkobierca. Nie ma również znaczenia metoda poczęcia: w sposób naturalny, metodą in vitro czy nawet w wyniku gwałtu. Nie ma także przeszkód prawnych, aby takiemu dziecku zapisać coś w testamencie.
Aby chronić prawa dziecka nienarodzonego jako spadkobiercy, może zostać ustanowiony kurator. Dokonuje on czynności zabezpieczających spadek przed wszelkimi naruszeniami, w szczególności uszkodzeniem, zniszczeniem lub nieuprawnionym rozporządzeniem. Kurator może również uczestniczyć w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym, gdy wszczęto je przed urodzeniem dziecka. Kuratora ustanawia sąd rodzinny.
Dziecko nienarodzone nigdy nie dziedziczy długów, zgodnie ze starą rzymską paremią „dziecko poczęte uważa się za już narodzone, o ile chodzi o jego korzyści”.
Co to jest spadek?
Spadek to ogół podmiotowych praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodzą z chwilą jego śmierci na jednego lub kilku spadkobierców, przy czym te prawa i obowiązki muszą mieć charakter cywilnoprawny, a nie karny. W skład spadku wchodzą:
-
aktywa, czyli rzeczy (na przykład nieruchomości, ruchomości typu samochód, meble, biżuteria, gotówka, papiery wartościowe) oraz prawa majątkowe (takie jak wierzytelności, przykładowo długi do wyegzekwowania należne w chwili śmierci spadkodawcy). Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą (renta, świadczenia wynikające z prawa dożywocia lub służebności osobistej, alimenty), ani też prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (zapis windykacyjny, zapisy testamentowe). Co ciekawe, roszczenie z tytułu zaległej renty lub emerytury, mimo że świadczenia te same w sobie są ściśle związane z osobą spadkobiercy, jest dziedziczne;
-
pasywa, czyli długi, które pozostawił spadkodawca (kredyty, pożyczki itp.). Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń.
Na tym etapie wszyscy spadkobiercy mają równe udziały we wszystkich składnikach spadku i muszą współpracować ze sobą jak współwłaściciele. Stan ten może znieść dopiero dział spadku, w którym to, w postępowaniu przed sądem lub notariuszem, zostanie przyznana własność danych rzeczy (na przykład nieruchomości lub samochodu) konkretnym spadkobiercom. Takie zasady obowiązują także w przypadku długów spadkowych. Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą za nie solidarną odpowiedzialność. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe odpowiednio do wielkości udziałów.
Nie może być powołany do dziedziczenia z ustawy małżonek spadkodawcy pozostający w separacji. Oczywiście nie dziedziczy także małżonek rozwiedziony.
Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia także wtedy, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Przesłanki te bada sąd, a zatem wyłączenie małżonka od dziedziczenia musi nastąpić na mocy orzeczenia sądu. Takiego wyłączenia może także żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, powołanych do dziedziczenia razem z małżonkiem. Takie powództwo należy wytoczyć w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż rok od otwarcia spadku.
Kto dziedziczy spadek?
W pierwszej kolejności powołane są do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku (gdy dzieci jest czworo lub więcej, dzielą między sobą trzy czwarte spadku). W przypadku kiedy dziecko spadkodawcy nie dożywa otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków). Jeśli zmarły nie pozostawił małżonka, dziedziczą po nim tylko dzieci (lub dalsi zstępni).
Gdy spadkodawca nie ma dzieci (ani dalszych zstępnych), powołani do spadku z ustawy są jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy razem z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku.
Małżonek, który dziedziczy z ustawy razem ze spadkobiercami innymi niż dzieci spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku (ponad swój udział spadkowy) przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Uprawnienie to nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.
W przypadku braku dzieci (i dalszych zstępnych) oraz małżonka spadkodawcy – cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
Gdyby z kolei jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Udział spadkowy przypadający rodzeństwu spadkodawcy, które nie dożyło otwarcia spadku, lecz pozostawiło zstępnych, przypada tym zstępnym (według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy). Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy drugiego rodzica dziedziczącego razem małżonkiem spadkodawcy, wynosi połowę spadku.
Jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie rodziców, rodzeństwa ani ich dzieci, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.
W przypadku braku dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa i dzieci rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli w takiej sytuacji którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (czyli wujostwu zmarłego) w częściach równych. Jeżeli z kolei dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (czyli rodzeństwu ciotecznemu lub stryjecznemu zmarłego). Od 15 listopada 2023 r. dalsi zstępni dziadków nie należą do kręgu uprawnionych do dziedziczenia ustawowego. Gdy nie ma dzieci ani wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu się należał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
W wypadku gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka ani żadnych krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
Jeżeli nie ma żadnej z wymienionych wyżej osób powołanych do dziedziczenia z ustawy (małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka), spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeśli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie znajdowało się ono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. Skarb Państwa dziedziczy zawsze do wysokości pozostawionych aktywów, czyli z dobrodziejstwem inwentarza. Skarb Państwa ani gmina nie mogą odrzucić spadku, który im przypadł z mocy ustawy.
Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez podpisanie intercyzy nie wpływa w żaden sposób na prawo do dziedziczenia. W przypadku śmierci małżonka będą stosowane zasady dziedziczenia ustawowego (gdy nie pozostawił testamentu).
Główna różnica między dziedziczeniem małżonków ze wspólnotą majątkową a dziedziczeniem po ustanowieniu rozdzielności polega na wysokości spadku. W przypadku wspólności majątkowej z chwilą śmierci majątek wspólny małżonków dzieli się na dwie, zwykle równe części. Jedna z nich (czyli jedna druga całego majątku) pozostaje własnością małżonka, a pozostała część podlega dziedziczeniu ustawowemu (małżonek jest jednym ze spadkobierców). Gdy ustanowiono rozdzielność majątkową, dziedziczeniu podlega tylko majątek osobisty zmarłego małżonka.
Kto jest niegodny dziedziczenia?
Niegodność dziedziczenia to nie to samo, co wydziedziczenie. Niegodność jest stwierdzana przez sąd na podstawie żądania pozostałych spadkobierców, natomiast wydziedziczenie powstaje w wyniku świadomego oświadczenia spadkodawcy zawartego w testamencie.
Za niegodnego dziedziczenia może zostać uznany spadkobierca, który:
-
dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
-
podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
-
umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
-
uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową (punkt dodany w nowelizacji Kodeksu cywilnego, która weszła w życie 15 listopada 2023 r.);
-
uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (ten punkt też obowiązuje od 15 listopada 2023 r.).
W miejsce spadkobiercy niegodnego dziedziczenia wchodzą jego spadkobiercy, gdyż zostaje on wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Z żądaniem uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia należy wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziano się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Przesłanką wyłączającą uznanie za niegodnego dziedziczenia jest wybaczenie spadkobiercy przez spadkodawcę.
Przysposobiony (czyli adoptowany) dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby przysposabiający był rodzicem przysposobionego. Przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych (rodzicach) naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim.
Gdy małżonek przysposobił dziecko drugiego małżonka, powyższych zasad (o niedziedziczeniu) nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych, a jeżeli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobieniu utrzymane.
Dziadkowie spadkodawcy, jeżeli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnych im środków utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nieobciążonego takim obowiązkiem środków odpowiednich do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego.
Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości jednej czwartej części swojego udziału spadkowego.
Spadku nie trzeba przyjmować
Spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) albo przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (z dobrodziejstwem inwentarza). Zasadą jest, że małoletni nie dziedziczą długów. Można też spadek odrzucić. Nie można go jednak częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a do dziedziczenia zostają powołani jego dzieci, rodzice lub dziadkowie (czyli spadkobiercy na zasadach ogólnych wyżej opisanych). Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku powinno być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o spadku. Składa się je przed sądem, notariuszem lub konsulem.
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. DzU z 2023 r., poz. 1933).
W nowelizacji Kodeksu cywilnego obowiązującej od 15 listopada 2023 r. wprowadzono między innymi następujące zmiany:
-
zawężono krąg spadkobierców ustawowych (nie ma już wśród nich dalszych zstępnych dziadków) – nowy przepis stosuje się do spadków otwartych od 15 listopada 2023 r.; w wypadku spadków otwartych wcześniej obowiązują przepisy sprzed nowelizacji;
-
wprowadzono nowe przesłanki niegodności dziedziczenia (uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego lub wykonywania obowiązku pieczy) – stosuje się je do zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia zaistniałych od 15 listopada 2023 r.
