Spis treści
- Kto ma prawo do zachowku?
- Kto musi zapłacić zachowek?
- Jak oblicza się zachowek?
- Jak dochodzić zachowku?
Instytucja zachowku chroni najbliższych członków rodziny zmarłego w sytuacji, gdy przekaże on swój majątek innym osobom w testamencie lub rozdysponuje go w ten sposób za życia (w darowiznach). Przypada on najbliższym tylko z tego powodu, że łączą go ze zmarłym więzy krwi.
Kto ma prawo do zachowku?
Przysługuje on wyłącznie:
- zstępnym (dzieciom naturalnym i przysposobionym, wnukom, prawnukom) - przy czym, jeżeli żyje bliższy stopniem zstępny, to zachowek nie przysługuje dalszym zstępnym. Przykładowo, gdy żyje syn spadkodawcy, to jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy, nie mogą dochodzić zachowku;
- małżonkowi - prawomocne orzeczenie rozwodu albo separacji oznacza jednak utratę praw do zachowku. Jeśli spadkodawca przed śmiercią wystąpił o rozwód lub separację z winy małżonka, to o prawie do zachowku decyduje sąd. Na prawo do żądania otrzymania zachowku nie ma jednak wpływu separacja nieformalna, czyli taka, gdy małżonkowie przez wiele lat nie mieszkają ze sobą i nie utrzymują kontaktów, ich wspólne pożycie ustało i nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego (ale nie jest orzeczona wyrokiem);
- rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Przypomnijmy, że rodzice dziedziczą wtedy, gdy spadkodawca nie zostawił po sobie zstępnych (wówczas rodzice dziedziczą wspólnie z małżonkiem spadkodawcy albo samodzielnie, kiedy nie ma małżonka). Jako rodzice spadkodawcy traktowani są także rodzice adopcyjni. Mają oni prawo do zachowku po swoich adoptowanych dzieciach, w związku z czym rodzice naturalni tracą prawo do zachowku po swoich dzieciach, jeżeli zostały one adoptowane przez inne osoby.
Zachowek nie przysługuje zatem rodzeństwu ani kuzynom spadkodawcy. Nie przysługuje także osobom żyjącym w związkach partnerskich (konkubinacie).
Spadkodawca może już w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku (czyli ich wydziedziczyć), jeżeli:
- wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Skutki wydziedziczenia nie rozciągają się na zstępnych wydziedziczonego, a przyczyny wydziedziczenia dotyczące jednej osoby nie rozciągają się na inne osoby.
Na przykład, jeżeli ojciec wydziedziczy swojego syna, to wydziedziczenie nie będzie jednoznaczne z wydziedziczeniem dzieci syna (czyli wnuków wydziedziczającego). Wydziedziczenie wnuków jest możliwe, ale przyczyny wydziedziczenia muszą zachodzić wobec każdej z wydziedziczanych osób.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Ponadto zachowek nie przysługuje osobom, które:
- zrzekły się dziedziczenia (zrzeczenie obejmuje również dalszych zstępnych);
- odrzuciły spadek (prawo do zachowku może wówczas przejść na ich zstępnych);
- zostały uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia (tu też nie dotyczy to dalszych zstępnych).
Kto musi zapłacić zachowek?
Zapłaty zachowku można żądać od:
- spadkobierców (proporcjonalnie do wysokości otrzymanych udziałów w spadku);
- osób, które otrzymały zapis windykacyjny;
- osób, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę;
- fundacji rodzinnej albo osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Jeśli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
Gdy spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna, czyli jeżeli jeden z zapisobierców zapłacił zachowek, to może on żądać od pozostałych zwrotu jego części proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Jeżeli uprawniony do zachowku nie może go otrzymać od spadkobiercy ani od zapisobiercy windykacyjnego, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Jeżeli nie można otrzymać należnego zachowku od spadkobiercy ani zapisobiercy windykacyjnego, można go też żądać od fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku. Jednakże fundacja rodzinna jest obowiązana do zapłaty tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem pokrycia funduszu założycielskiego przez spadkodawcę. Podobnie jest w wypadku żądania sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymała mienie doliczone do spadku. Osoba ta może zwolnić się od obowiązku zapłaty przez wydanie tego mienia.
Zachowek jest zawsze wyrażony w pieniądzach, czyli żądając zachowku, żądamy zapłaty pieniędzy. Nie jest możliwe żądanie jego zaspokojenia przez przekazanie rzeczy, zwłaszcza nieruchomości. Czasami jednak obdarowany przez spadkodawcę może wydać przedmiot darowizny i w taki sposób zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu zachowku (jest to jednak wybór takiego obdarowanego, a nie obowiązek). Dotyczy to także przekazania przedmiotu zapisu windykacyjnego lub mienia fundacji rodzinnej.
- Czytaj też: Błędy w księdze wieczystej – jak poprawić?
Warto wiedzieć, że zachowek można zapłacić w ratach lub obniżyć. Ustawodawca nie wskazał jednak konkretnych przypadków, w których jest to zasadne. Można to zrobić w ramach mediacji, której efektem będzie ugoda przedsądowa, lub przed sądem, który indywidualnie oceni sytuację.
Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może zatem żądać:
- odroczenia terminu jego płatności;
- rozłożenia go na raty - maksymalnie na pięć lat, ale w szczególnych sytuacjach sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin rozłożenia rat na nie dłużej niż dziesięć lat;
- jego obniżenia z uwzględnieniem sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. W razie jednak ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany do jego zapłaty zwraca uprawnionemu (na jego wniosek) sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu tej sumy nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zamieszczonych przez spadkodawcę w testamencie zapisów zwykłych i poleceń (w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy). Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis zwykły, którego przedmiotu nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną (pokrywając w ten sposób zmniejszenie zapisu).
Możliwe jest także uniknięcie zapłaty zachowku, jeśli przed sądem zostanie podniesiony - wobec osoby żądającej wypłaty zachowku - zarzut działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego. Może to potencjalnie spowodować pozbawienie prawa do zachowku w całości albo wpłynąć na jego wysokość (obniżenie). Przykładowo jest to możliwe, gdy zapłaty zachowku domaga się małżonek pozostający przez wiele lat w faktycznej separacji ze zmarłym albo syn nieinteresujący się ojcem i niesprawujący nad nim opieki. Zarzut działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego może być także uwzględniony, gdy sytuacja zobowiązanego do zapłaty zachowku uniemożliwia jego wypłatę (na przykład gdy mąż w zaawansowanym wieku otrzymał w spadku połowę mieszkania po żonie, a do zapłaty zachowku konieczna byłaby sprzedaż tego mieszkania, a tym samym pozbawienie go dachu nad głową).
Jak oblicza się zachowek?
Zachowek zasadniczo wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który by przypadał potencjalnemu spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeśli uprawniony zstępny jest małoletni – zachowek wyniesie dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
Do obliczenia zachowku konieczne jest ustalenie wartości spadku oraz wielkości udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu do zachowku w razie dziedziczenia ustawowego. Przy ustalaniu udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych (czyli takich, którzy na przykład popełnili przestępstwo przeciwko spadkobiercy) oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, a nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia (zawarli taką umowę za życia spadkodawcy) albo zostali wydziedziczeni.
Przy obliczaniu wartości spadku na potrzeby ustalenia należnego zachowku do wartości pozostawionego majątku dolicza się:
- darowizny dokonane przez spadkodawcę (wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i cen z chwili ustalania zachowku);
- zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili ustalania zachowku);
- fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę - w przypadku gdy fundacja ta nie została ustanowiona w testamencie (jego wartość oblicza się według stanu z chwili przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku);
- mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej - o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę (wartość tego mienia oblicza się według stanu z chwili jego przekazania i cen z chwili ustalania zachowku).
Z kolei do spadku nie dolicza się:
- drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (bez względu na datę darowizny);
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych - gdy chodzi o zachowek należny zstępnemu. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego;
- darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa - gdy chodzi o zachowek należny małżonkowi;
- funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku - chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą;
- mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku;
- funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych - gdy chodzi o zachowek dla zstępnego. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy przekazanie nastąpiło na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego;
- funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą - gdy chodzi o zachowek należny małżonkowi.
Na poczet zachowku należnego danej osobie zalicza się:
- zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na jej rzecz. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego;
- świadczenie od fundacji rodzinnej i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazane na jej rzecz. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także świadczenie i mienie otrzymane przez jego wstępnego;
- poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku - gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy;
- koszty zrealizowanego przez fundację rodzinną obowiązku alimentacyjnego ciążącego na spadkodawcy, jeżeli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku - gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.
- Sprawdź również: Ubezpieczenie domu – co sprawdzić przed podpisaniem umowy?
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.
Jak dochodzić zachowku?
Zachowek może być zatem przekazany za życia spadkodawcy (jako darowizna) lub po jego śmierci (w ramach uprawnienia do dziedziczenia).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci: uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania do spadku, zapisu windykacyjnego bądź świadczenia lub mienia z fundacji rodzinnej - przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W tym celu należy wysłać do osoby zobowiązanej wezwanie do dobrowolnej zapłaty zachowku wraz z propozycją ugodowego załatwienia sprawy. W razie odmowy pozostaje wniesienie pozwu do sądu rejonowego (gdy żądana kwota nie przekracza 100 tys. zł) albo okręgowego (kiedy jest większa). Właściwy będzie sąd ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Konieczne będzie wniesienie opłaty od pozwu w wysokości 5% wysokości żądania. Istnieje oczywiście możliwość złożenia wniosku do sądu o zwolnienie od opłaty sądowej w przypadku, gdy jest ona wysoka, a osoba składająca pozew jest w niedostatku.
Gdy prawo do zachowku zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu, podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, jak każde prawo majątkowe. Może je zatem odziedziczyć nawet osoba, która sama nie mogłaby żądać zapłaty zachowku.
Podstawa prawna:
- Art. 991-1011 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. DzU z 2024 r., poz. 1061).
- Przejdź do galerii: Gotowe domki na działkę ROD lub działkę budowlaną – inspiracje
