Spis treści
- Oszustwa w cieniu transformacji energetycznej
- Schemat oszustwa
- Zawieszenie programu i nowe zasady
- Pomoc dla poszkodowanych
- Gdzie szukać pomocy?
- Czego nauczyła nas ta historia?
Choć program Czyste powietrze został nadszarpnięty przez falę oszustw, nowe procedury i wsparcie dla poszkodowanych dają nadzieję, że można jeszcze przywrócić zaufanie do tej ważnej inicjatywy. Kluczem pozostaje jednak świadomy wybór wykonawcy i ostrożność w kontaktach z firmami obiecującymi „wszystko załatwimy za Ciebie”.
Oszustwa w cieniu transformacji energetycznej
Program Czyste Powietrze, uruchomiony w 2018 roku, miał umożliwić właścicielom domów jednorodzinnych wymianę źródeł ciepła i przeprowadzenie termomodernizacji dzięki rządowym dotacjom. Od samego początku jego największym atutem była możliwość uzyskania wsparcia jeszcze przed realizacją inwestycji – tzw. prefinansowania. Niestety, ten sam mechanizm okazał się furtką dla nieuczciwych firm.
Podczas debaty w studiu Muratora Małgorzata Smuczyńska z PORT PC zwróciła uwagę, że problemy zaczęły w styczniu 2023 r., co wynikło z wprowadzenia zapisu w programie Czyste powietrze o możliwości stuprocentowych dotacji. Szczytnym zamierzeniem było, aby z programu mogły skorzystać osoby o bardzo niskich dochodach, ubogie, których zarobki nie pozwalają na zgromadzenie wkładu własnego na inwestycje termorenowacji. To spowodowało eskalację fali oszustw.
Setki, jeśli nie tysiące firm, powstały wyłącznie po to, by podpisać umowę z beneficjentem, pozyskać środki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) i… zniknąć. Prace nie były realizowane, a beneficjent zostawał z niczym – bez wykonanej modernizacji, ale z obowiązkiem zwrotu dotacji Już sama konieczność pokrycia VAT-u z własnej kieszeni przy najwyższej kwocie dofinansowania.
Schemat oszustwa
Proceder działał według podobnego schematu. Firma kontaktowała się z potencjalnym beneficjentem, oferując „kompleksową obsługę” – od przygotowania wniosku, przez podpisanie umowy, aż po wykonanie prac. Często obiecywano szybki termin, brak zaangażowania klienta i brak konieczności wyłożenia własnych środków. Firmy wiedziały, jak poruszać się w systemie, więc skutecznie uzyskiwały prefinansowanie. Gdy tylko pieniądze trafiały na konto – znikały. Firma była zamykana, telefony milczały, a beneficjent dowiadywał się z NFOŚiGW, że dotacja została wypłacona i trzeba ją zwrócić. Skalę oszustw zwiększyła niestety łatwowierność, brak wiedzy i weryfikacji. Dodatkowo na decyzje beneficjentów wpływała pewność, że skoro jest to dofinansowanie od państwa to znaczy, że jest państwo gwarantuje też bezpieczeństwo. Zapominano o czynniku pośrednika, czyli firmie pośredniczącej, która w zasadzie była poza jakąkolwiek odpowiedzialnością i kontrolą. I stało się!
Zawieszenie programu i nowe zasady
Po wprowadzeniu kolejnych zmian od 14 czerwca 2024 r., m.in. dofinansowania tylko do jednego domu, wykonania audytu i dotacji na urządzenia tylko z listy ZUM program Czyste powietrze został nagle zawieszony w listopadzie. Na tej decyzji zaważył m.in. brak systemu weryfikacji kosztów przyznawanych dotacji, które w wyniku tego były zawyżane również przez nieuczciwe firmy i tracił na tym fundusz dopłat. Problem osób, które straciły pieniądze został zauważony nieco później już po zawieszeniu.
W nowej odsłonie programu wprowadzono kluczowe zmiany, które mają chronić beneficjentów przed oszustwami. Są to:
- lista zielonych wykonawców – tylko firmy zarejestrowane, zweryfikowane i figurujące na specjalnej liście mogą wykonywać prace w ramach programu,
- obowiązek posiadania polisy OC – wykonawcy muszą posiadać aktualną polisę na minimum 200 tys. zł, co ma zabezpieczyć interesy klientów,
- kontrole w terenie – znacznie zwiększono liczbę kontroli zarówno dokumentacji, jak i faktycznie wykonanych prac,
- edukacja beneficjentów poprzez kampanie informacyjne i poradniki, rząd zachęca do ostrożności i samodzielnego weryfikowania wykonawców.
Pomoc dla poszkodowanych
Jednak co z tymi, którzy już zostali oszukani? Na konferencji,prasowej, która odbyła się 14 lipca 2025 r. zapowiedziano wprowadzenie dużej akcji edukacyjnej i udostępnienie specjalnej publikacji.
NFOŚiGW opublikował specjalny Poradnik dla poszkodowanych w programie Czyste powietrze, dostępny na stronie czystepowietrze.gov.pl. Zawiera on konkretne procedury i wskazówki, jak dochodzić swoich praw. Najważniejsze z nich to:
- możliwość umorzenia dotacji lub jej części – w uzasadnionych przypadkach, gdy beneficjent wykaże, że został oszukany i działał w dobrej wierze.
- pomoc prawna – osoby poszkodowane mogą korzystać z bezpłatnej pomocy prawnej, w tym w przygotowaniu dokumentacji do organów ścigania.
- możliwość ponownego ubiegania się o dotację – po formalnym zamknięciu sprawy, poszkodowany może ponownie złożyć wniosek, tym razem korzystając z listy zweryfikowanych wykonawców.
Ponadto, program został rozszerzony o specjalną ścieżkę interwencyjną dla ofiar oszustw. Dedykowane zespoły w WFOŚiGW (Wojewódzkich Funduszach) analizują sprawy indywidualnie i proponują najkorzystniejsze rozwiązania.
Gdzie szukać pomocy?
Osoby, które podejrzewają, że padły ofiarą nieuczciwego wykonawcy, powinny jak najszybciej:
- zgłosić sprawę do odpowiedniego WFOŚiGW.
- skorzystać z Poradnika dla poszkodowanych dostępnego na stronie czystepowietrze.gov.pl.
- rozważyć zgłoszenie sprawy na policję lub do prokuratury.
- zasięgnąć pomocy prawnej w ramach bezpłatnych punktów porad (informacja, m.in. u gminnych operatorów programu, WFOŚiGW).
Czego nauczyła nas ta historia?
Program Czyste powietrze wciąż ma potencjał, by realnie zmniejszyć emisję zanieczyszczeń w Polsce i poprawić efektywność energetyczną budynków. Jednak historia nieuczciwych praktyk pokazała, jak ważne jest projektowanie programów publicznych z uwzględnieniem ryzyka nadużyć.
Beneficjenci powinni być czujni, edukowani i chronieni nie tylko przez prawo, ale też przez instytucje wdrażające program. Nowe zasady, weryfikacja firm i mechanizmy kontrolne to krok w dobrym kierunku – choć dla wielu przychodzi zbyt późno.
Zobacz także: Domy z pompą ciepła
