Jałowiec pospolity - uprawa i pielęgnacja, odmiany, właściwości, zastosowanie
Jałowiec pospolity (Juniperus communis) to krzew iglasty pospolicie rosnący dziko w Polsce. Owoce jałowca wykazują właściwości lecznicze, znajdują też zastosowanie kulinarne. Dowiedz się więcej o jałowcu pospolitym, jego uprawie i pielęgnacji, poznaj wymagania oraz najciekawsze odmiany.
Autor: photos.com
Jałowiec pospolity w naturalnym środowisku jest powszechny na całej półkuli północnej
Jałowiec pospolity (łac. Juniperus communis) to gatunek zawsze zielonego krzewu iglastego z rodziny cyprysowatych. Występuje w północnej i środkowej Europie, zasięg gatunku obejmuje niemal cały kontynent (z wyjątkiem Azorów, Balearów, Krety oraz wybrzeża Morza Północnego). Występuje również w północnej części Azji, Afryki, oraz w Azji Mniejszej i w Ameryce Północnej.
W Polsce jałowiec pospolity jest szczególnie powszechny w północno-wschodniej części kraju, na Nizinie Mazowieckiej i w rejonach Bydgoszczy. Rzadziej spotykany w południowo-zachodniej części kraju. Lokalnie brak go na obszarach intensywnie użytkowanych rolniczo i zalewowych tj. na Żuławach Wiślanych, na Pobrzeżu Szczecińskim, i w centralnej Wielkopolsce. W górach jałowiec pospolity spotykany jest do wysokości 1350 m n.p.m. Najpiękniejszy, ponad 13,5-metrowy okaz, rósł w Lipowcu (w gminie Szczytno, na szlaku Mazursko-Kurpiowskim) i miał obwód 205 cm. Żył 223 lata, był największym i najstarszym jałowcem w naszym kraju.
Spis treści
- Skąd nazwa jałowca?
- Jak wygląda jałowiec pospolity?
- Gdzie rośnie jałowiec pospolity?
- Uprawa jałowca pospolitego
- Rozmnażanie jałowca pospolitego
- Choroby i szkodniki jałowca pospolitego
- Odmiany jałowca pospolitego
- Jałowiec pospolity właściwości lecznicze
- Zbiór owoców jałowca pospolitego
- Do czego używa się owoców jałowca?
- Drewno jałowcowe
Skąd nazwa jałowca?
Łacińska nazwa Juniperus pochodzi od rzymskiej nazwy jałowca sabińskiego używanego w średniowieczu jako środek poronny (łac. iuvenis = młoda kobieta, parere = rodzić). Na Warmii i Mazurach mówiono na niego "kadyk" (stąd kadykowe jagody), na Kaszubach - jiglena, jałowc, na Pomorzu - brzewik, a na Wileńszczyźnie jadłowiec. Nazwa polska wywodzi się od ubogich, jałowych nieużytków, na których jałowiec jest obecny.
Jak wygląda jałowiec pospolity?
Jałowiec pospolity to krzew o bardzo zmiennej wysokości i pokroju. Może mieć prosty od nasady pień i kolumnową koronę albo płasko rozłożone, nieregularnie pokładające się pędy. Rzadziej rośnie jako drzewo, dorasta wtedy do 15 m wysokości i ma stożkowatą koronę.
- Kora jałowca pospolitego
Kora jałowca jest szarobrunatna do ciemnobrązowej o czerwonawym zabarwieniu, łuszczy się długimi pasmami.
- Liście (igły) jałowca pospolitego
Pędy pokryte są igłami (przekształconymi liśćmi), zebranymi po trzy w okółku. Są sztywne, zazwyczaj ostre i kłujące, o długości 1-1,5 cm, szarozielone, z występującym z wierzchu pośrodku szerokim białym pasem i wąskimi, zielonymi smugami brzeżnymi. Od dołu liść jest wypukły, na grzbiecie ma bruzdę.
- Kwiaty jałowca pospolitego
Jałowiec jest zwykle rośliną dwupienną, rozdzielnopłciową. Kwiaty pojawiają się jesienią w środkowej części gałązek. Kwiaty męskie małe, podłużne, żółte, zwykle skierowane skośnie w dół, składają się z licznych okółków o 3 łuskowatych pręcikach. Kwiaty żeńskie bardzo małe i niepozorne, zielonkawe, prosto wzniesione, składają się z licznych trójczłonowych okółków o podłużnie spiczastych listkach łuskowych. Zawiązki kwiatostanów męskich rozwijają się rok przed kwitnieniem, a żeńskich wiosną. Kwitnienie trwa od końca kwietnia do początku czerwca. Kwitnienie rozpoczynają zwykle rośliny 5-8-letnie rosnące w miejscach bardziej nasłonecznionych.
- Owoce jałowca pospolitego
Owocem jałowca jest okrągła zielona szyszkojagoda (6-9 mm średnicy), która dojrzewa w 2.-3. roku zmieniając barwę na czarnobrunatną, granatowo połyskującą. Krzew jałowca może mieć na sobie jednocześnie jednoroczne owoce zielone i dojrzałe. Każda szyszkojagoda zawiera 3 trójgraniaste, nieforemne, pestkowate nasiona. Z 1 kg owoców otrzymuje się ok. 350 g nasion. Nasiona rozsiewane są przez wiatr lub przenoszone przez ptaki i zwierzęta leśne.
Poznaj też:
Gdzie rośnie jałowiec pospolity?
Jałowiec pospolity to bardzo popularny, długowieczny, mrozoodporny i niewybredny krzew, który rośnie chętnie na glebach piaszczystych i jałowych (ciągłe nawożenie gleby eliminuje jałowca na danym terenie). Występuje w borach sosnowych jako podszyt, na wydmach i na nieużytkach, na terenach odsłoniętych i silnie nasłonecznionych. Jest odporny na zanieczyszczenia, nadaje się do założeń wielkomiejskich, np. w parkach i ogrodach. Jałowiec jest gatunkiem światłolubnym, ale poradzi sobie równie dobrze w mocno zacienionych miejscach i na torfowiskach (wyjątek stanowią bagna i tereny stale zalewane). Toleruje szeroki zakres pH gleby i jej zasolenie.
Jałowiec potrafi skutecznie skolonizować nieuprawiane pola i pastwiska. Uznawany jest na takich siedliskach za gatunek pionierski inicjujący rozwój roślinności leśnej, czasem ekspansywny. Jest jednym z pierwszych gatunków kolonizujących wydmy śródlądowe oraz wysychające bagna.
Jest wytrzymały na suszę i mróz, ale wrażliwy na zaleganie mokrego śniegu, mogącego powodować łamanie gałęzi i obalanie całych roślin. Znosi niedostatki wody, jednak silne i długotrwałe susze wpływają negatywnie na żywotność rośliny. Jałowiec pospolity potrafi przetrwać i odrodzić się po przejściu pożaru, który ma pozytywny wpływ na stymulację odmłodzenia populacji.
Jałowiec pospolity należy do najwolniej rosnących roślin drzewiastych Europy Środkowej. W zależności od warunków klimatycznych przyrosty na wysokość są dość równomierne w ciągu pierwszych 20 lat życia i wynoszą zwykle 3–5 cm rocznie.
Jałowiec pospolity cechuje się znaczną żywotnością i szybko się regeneruje po złamaniu. Wypuszcza młode pędy z pąków przybyszowych korzeni. Zachowuje żywotność nawet w przypadku silnego uszkodzenia pędu, odarcia kory lub złamania. W skrajnych warunkach, w wyższych partiach górskich lub w klimacie bardzo suchym jałowiec znacznie rzadziej kwitnie i zawiązuje nasiona, ale wtedy wyróżnia się dłuższym okresem życia.
Przeczytaj też:
Uprawa jałowca pospolitego
Jałowiec pospolity jest bardzo łatwy w uprawie. Zabiegi pielęgnacyjne w ogrodzie ograniczają się do ściółkowania gleby korą (ogranicza parowanie wody, utrudnia rozwój chwastów). Nawożenie przeprowadzamy co kilka lat, na wiosnę obornikiem lub jesienią, stosując nawozy jesienne przygotowujące rośliny do zimy.
Jałowiec dobrze znosi cięcie, choć zwykle nie ma takiej konieczności. Zabiegi sanitarne (z powodu złamania gałęzi lub porażenia przez choroby) wykonujemy wczesną wiosną. Przeprowadzamy je w pogodny dzień, tniemy czystym i ostrym sekatorem. Zabezpieczamy miejsce po cięciu przeciwbakteryjną maścią ogrodniczą. Cięcie formujące można wykonać również w okresie letnim.
System korzeniowy jałowca jest płytki i silnie rozrasta się na boki. Na korzeniach występuje powszechnie zjawisko mikoryzy wewnętrznej, czyli współżycia korzeni rośliny z grzybami. Daje ono jałowcowi dużo korzyści, m.in. polepsza dostęp do wody, soli mineralnych oraz substancji odżywczych produkowanych przez te grzyby i zwiększa powierzchnię chłonną rośliny. Wszystko to sprawia, że przesadzanie jałowca z tak szeroko rozrośniętym systemem korzeniowym jest utrudnione. Dlatego do nasadzeń należy stosować sadzonki młode, uprawiane w pojemnikach, najlepiej zakupione w szkółkach.
Rozmnażanie jałowca pospolitego
Jałowiec pospolity rozmnażamy zwykle za pomocą półzdrewniałych, zdrowych sadzonek pobranych z rośliny matecznej. Ukorzeniamy w mieszaninie piasku i torfu, pamiętając o stałym utrzymywaniu wilgotnego podłoża. Rozmnażanie z nasion jest trudniejsze. Wschody są nierównomierne i procent uzyskanych siewek jest niewielki.
Choroby i szkodniki jałowca pospolitego
Jałowiec pospolity jest rzadko atakowany przez owady. Jego wrogami są: znamionek jałowcowy, selednica jałowcowata, pluskwiaki różnoskrzydłe, mączystek jałowcowaty, tarcznik jałowcowiec i mszyce. Najczęstszymi chorobami grzybowymi pojawiającymi się wśród jałowców są: fytoftoroza, rdza jałowca, zamieranie pędów i szara pleśń. Choroby te powodują brunatnienie i opadanie igieł, zgniliznę drewna, w następstwie porażenie całej rośliny.
Odmiany jałowca pospolitego
Jałowiec pospolity występuję w wielu ciekawych odmianach ogrodowych różniących się pokrojem, barwą i siłą wzrostu. Do najbardziej atrakcyjnych zaliczymy:
- 'Depressa Aurea' – odmiana niska i rozłożysta, ma horyzontalnie rozpostarte, nieprzylegające do ziemi, silnie rosnące pędy równo rozłożone, unoszące się nad ziemią. Igły wiosną są złocistożółte, zimą i jesienią brązowożółte. Preferuje stanowisko słoneczne, jest mrozoodporna.
- 'Arnold' – kolumnowa, bardzo zwarta, wolno rosnąca odmiana. Ma krótkie, jasne igiełki. Sadzona pojedynczo jest bardzo dekoracyjna, ale nadaje się też na żywopłoty. Na zimę zaleca się związać krzewy, aby zapobiec rozchylaniu się pędów pod wpływem zalegającego śniegu.
- 'Bruns' – ma pokrój kolumnowy, luźny. Rośnie dość szybko. Jest to forma bezprzewodnikowa, wielopędowa. Pędy sztywne, ułożone pionowo, rozgałęzione. Odpowiednia do nasadzeń grupowych mieszanych.
- 'Hibernica' – bardzo zwarta odmiana kolumnowa o wysokości do 9 m. To jedna z najpopularniejszych i najstarszych odmian jałowca pospolitego. Pędy są wzniesione pionowo, igły krótkie, niebieskawozielone, kłujące. Preferuje stanowiska słoneczne, osłonięte od wiatru. Odporna na choroby, często stosowana na żywopłoty.
- ‘Gold Cone’ – jedna z najpiękniejszych, złocisto wybarwionych odmian o umiarkowanym tempie wzrostu. Nie tworzy jednego przewodnika, jej pędy są delikatne wyprostowane, wzniesione ku górze, ściśle przylegają do rośliny. Na końcach pędy lekko zwisają, igły są mało kłujące, krótkie i złocisto zabarwione.
- 'Green Carpet' – bardzo niska, karłowa, wolno rosnąca odmiana płożąca. Ściśle przylega do ziemi, w grupie tworzy efektowne zielone dywany. Niezbyt ekspansywna, nadaje się na skalniaki.
- 'Hornibrookii' – osiąga do 0,5 m wysokości, rozgałęzia się nieregularnie i rozrasta do 2-2,5 m średnicy. Igły są luźne, odstające, krótkie i kłujące. Roślina płożąca, okrywowa, na skarpy i zbocza.
- 'Repanda' – karłowa odmiana, rozgałęzia się regularnie w szerz, jej pędy układają się dachówkowo. Szczelnie zakrywa podłoże, ma krótkie, nie kłujące igły, które zimą lekko brązowieją. Odmiana okrywowa.
- 'Horstmann' – płacząca, dekoracyjna, elegancka odmiana o szerokich, rozpostartych na boki, przewieszających się pędach. Jej gałązki boczne swobodnie zwisają w dół, przybiera bajkowe kształty. Wysokość do 2 m, stosowana do nasadzeń w parkach i ogrodach.
Przeczytaj też:
Jałowiec pospolity właściwości lecznicze
Owoce jałowca pospolitego (Frucus Juniperi) zawierają cukry proste, składniki mineralne, kwasy organiczne, żywice, woski i pektyny, olejek eteryczny oraz kamforę, garbniki (używane w przemyśle barwierskim) i flawonoidy. Wytwarza się z nich cenny olejek jałowcowy (Oleum Juniperi), który ma właściwości rozgrzewające, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze. Pobudza układ limfatyczny i mikrokrążenie, co podczas masażu przyśpiesza usuwanie złogów tłuszczowych. W stanach infekcji górnych dróg oddechowych stosowany w inhalacji do rozrzedzenia zalegającej wydzieliny i odetkania nosa.
Olejek eteryczny z jałowca stosujemy tylko zewnętrznie na skórę. Wsmarowany lub dodany do kąpieli pomaga w bólach reumatycznych, nerwobólach i zapaleniach korzonków. Na bazie wyciągu z igieł i szyszkojagód produkowane są leki stosowane w leczeniu cukrzycy i nadczynności tarczycy. Mycie głowy wywarem z owoców jałowca skutecznie zwalczy drożdżaki będące przyczyną łupieżu. Jałowiec działa antyseptyczne w drogach moczowych dlatego przygotowane napary pomogą w zapaleniu pęcherza moczowego. Wyciągi z szyszkojagód wspomogą trawienie, pobudzą produkcję soku żołądkowego oraz żółci i poprawią apetyt.
U ludzi zatrucie jałowcem zdarza się rzadko, jednak możliwe jest przedawkowanie (dzienna bezpieczna ilość to 3-4 owoce). Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów i leków na bazie jałowca jest ciąża oraz przewlekłe, ostre zapalenia układu pokarmowego i moczowego. Mogą się wtedy pojawić bóle, krwiomocz, białkomocz nerek, u kobiet w ciąży krwawienie i poronienie. Przy stosowaniu na skórę może pojawić się obrzęk, wysypka i zaczerwienienie.
Zbiór owoców jałowca pospolitego
Zbiór surowca. Szyszkojagody zbiera się późną jesienią po pierwszych przymrozkach. Pod krzak rozkładamy grubszy materiał i delikatnie potrząsamy jałowcem - tylko dojrzałe owoce opadną na płachtę. Suszy się je w temperaturze ok. 40 st. C rozkładając cienkie warstwy i przesypując od czasu do czasu (zbyt mocno suszone tracą swoje właściwości zdrowotne). Wysuszone jagody przechowujemy w suchym i szczelnym naczyniu. Dobrze sprawdzają się papierowe opakowania, które zapewniają dobry przepływ powietrza. Ususzona jagoda ma silny, leśny, słodki, świeży i lekko żywiczny smak.Szyszkojagody to również wartościowy pokarm dla ptaków i zwierząt żyjących w lesie. Chętnie żywią się nimi: kwiczoły, jemiołuszki, kosy, drozdy, rudziki i kukułki oraz sarny, jelenie, zające czy myszy polne.
Do czego używa się owoców jałowca?
Suszone, aromatyczne owoce jałowca wykorzystywane są w kuchni jako przyprawa do dań mięsnych z dziczyzny. Do dań ciężkostrawnych, tłustych, np. bigosu, pasztetów i kiełbas, gotowanej fasoli, sosów i marynat - dodawane na poprawę trawienia. Gałązki jałowca dokłada się podczas wędzenia mięsa i wędlin (dym jałowcowy nadaje im leśny posmak).
Owoce jałowca wykorzystuje się przy produkcji piwa jałowcowego (kozicowego). Jest to rodzaj niskoalkoholowego piwa tradycyjnie warzonego na Kurpiach. Do produkcji regionalnego napoju zamiast słodu ze zbóż używa się miodu, cukru oraz szyszkojagód jałowca. Kurpie pili piwo jałowcowe dla ochłody. Nie mogło go również zabraknąć na stole podczas najważniejszych uroczystości i obrzędów lokalnych (wesela, chrzciny i pogrzeby).
Szyszkojagody jałowca pospolitego w przemyśle alkoholowym służą do wyrobu myśliwskiej wódki jałowcówki, nalewek i wina. Jeden z najbardziej popularnych drinków na świecie to Gin - rodzaj jałowcówki, powstały pod nazwą Genever w XVII w. w Holandii.
Drewno jałowcowe
Drewno z jałowca charakteryzuje się małą kurczliwością. „Nie pracuje”, nie pęka i nie paczy się. Przydatne do produkcji wyrobów toczonych i snycerskich, galanterii drzewnej i rękodzieła artystycznego (laski, kije wędkarskie, wykałaczki). Większe kawałki drewna używane do produkcji mebli ogrodowych oraz na podkłady kolejowe, gonty, szafy i skrzynie na odzież (ze względu na żywiczną woń odstrasza mole), instrumenty muzyczne. Giętkie pędy jałowca służą do wyplatania płotków w ogrodzie. Żywica z łyka i kory może być używana jako zamiennik innych żywic przy produkcji lakierów.
