Wskazanie spadkobiercy następuje wówczas według przepisów kodeksu cywilnego. Jego zasady obowiązują także w sytuacji, gdy co prawda sporządzono testament, ale wskazany w nim spadkobierca:
- zmarł przed spadkodawcą, czyli testator przeżył swego spadkobiercę,
- nie chciał, choć mógł, być spadkobiercą (odrzucił spadek), a w żadnym ze wskazanych przypadków, testament nie zawierał rozrządzenia na taką ewentualność (na przykład podstawienia) albo
- uznany został przez sąd za niegodnego dziedziczenia, gdyż dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, albo podstępem lub groźbą wpłynął na spadkodawcę w sprawie sporządzenia testamentu, względnie umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub skorzystał z podrobionego testamentu.
Przeczytaj: Zachowek a testament i darowizna
Prawo spadkowe - określenie chwili nabycia spadku
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, którą prawo określa mianem chwili otwarcia spadku. Zatem nie data postanowienia sądu o stwierdzenie nabycia spadku ani o prawomocności tego stwierdzenia, nie data sporządzenia notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia czy jego zarejestrowania albo data przyjęcia spadku określają chwilę, z którą prawa i obowiązki zmarłego przechodzą na jego spadkobierców. Następuje to z mocy prawa z chwilą śmierci spadkodawcy.
W konsekwencji tego chwila otwarcia spadku określa przepisy ustalające między innymi krąg spadkobierców, a także decyduje o składzie majątku spadkowego. Oznacza to, że notariusz lub sędzia, dokonując ustalenia spadkobierców ustawowych, stosuje przepisy prawne obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, a nie w chwili podjęcia tych działań. Może zatem zdarzyć się, choć są to przypadki rzadkie, że w stosunku do osób, które zmarły przed wprowadzeniem polskiego ustawodawstwa spadkowego po uzyskaniu niepodległości w roku 1918, nadal stosowane będą przepisy państw zaborczych z okresu rozbiorów Polski. W praktyce znacznie częściej pojawi się problem dziedziczenia gospodarstw rolnych, bowiem przepisy prawne w powojennej historii Polski były wielokrotnie zmieniane.
Wystarczy jednak wspomnieć ostatnią, obowiązującą od dnia 28 czerwca 2008 r., znaczącą zmianę przepisów prawa spadkowego, która zmieniła krąg ustawowych spadkobierców i kolejność dziedziczenia, aby raz jeszcze podkreślić rolę testamentu jako najlepszego instrumentu decydowania o naszym majątku po śmierci.
Co zmieniło się 28 czerwca 2008 r. w zakresie dziedziczenia ustawowego?
I) Jeżeli osoba zmarła przed dniem 28 czerwca 2008 r., spadkobiercami ustawowymi są:
A) Gdy zmarły pozostawił zstępnych (potomstwo):
1) dzieci, a jeżeli nie dożyły otwarcia spadku – wnuki, prawnuki itd.
2) małżonek;
w takiej sytuacji, zstępni i małżonek dziedziczą w częściach równych, z tym jednak, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 spadku, co ma znaczenie, gdy zmarły pozostawił więcej niż troje dzieci.
B) Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa:
1) małżonek
2) rodzice
3) rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – zstępni rodzeństwa (na przykład siostrzenica, bratanice, bratankowie, a dalej ich dzieci);
w takiej sytuacji udział małżonka wynosi 1/2 spadku, druga połowa przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu, natomiast w razie braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa cały spadek przypada małżonkowi.
C) Gdy zmarły nie pozostawił nikogo z wymienionych w części I) w punktach A) i B) – gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce, a przy braku takiego – Skarb Państwa.
II) Jeżeli osoba zmarła 28 czerwca 2008 r. lub po tej dacie, spadkobiercami ustawowymi są:
A) Gdy zmarły pozostawił potomstwo – identycznie jak w sytuacji opisanej w części I) A).
B) Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa:
1) małżonek,
2) rodzice (oboje),
przy czym udział małżonka wynosi połowę spadku.
C) Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa i jeden z rodziców nie żyje:
1) małżonek,
2) żyjący rodzic,
3) rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – ich zstępni,
przy czym udział spadkowy małżonka dziedziczącego wraz z żyjącym rodzicem, rodzicem lub ich zstępnymi wynosi połowę.
D) Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa, małżonka, rodziców, rodzeństwa bądź zstępnych rodzeństwa:
1) dziadkowie, w częściach równych,
2) jeśli dziadkowie nie dożyli otwarcia spadku, ich miejsce zajmują ich zstępni (stryjowie, wujowie, ciotki).
E) Gdy zmarły nie pozostawił nikogo z wymienionych w części I) w punktach A), B), C) i D) – pasierbowie.
F) Gdy zmarły nie pozostawił nawet pasierbów – gmina lub Skarb Państwa, tak jak w części I) w punkcie C).
Jak zatem widać, od dnia 28 czerwca 2008 r. znacznie powiększył się krąg osób dziedziczących z ustawy, a gmina i Skarb Państwa odsunięte zostały na dalsze miejsca.
