Spis treści
- Spółdzielnia energetyczna – co to jest?
- Spółdzielnia energetyczna - podstawy
- Ile spółdzielni funkcjonuje w Polsce i jakie są ich rodzaje?
- Jakie korzyści niesie ze sobą założenie takiej spółdzielni?
- Jakie są główne bariery tworzenia spółdzielni i jak można sobie z nimi poradzić?
- Wsparcie finansowe w założeniu spółdzielni energetycznej
- Gdzie można szukać pomocy i informacji?
- Jaka jest przyszłość energetyki obywatelskiej w Polsce?
To nie tylko krok w stronę zielonej transformacji, ale także realna szansa na znaczące oszczędności i budowanie silnych, lokalnych społeczności. Czym są spółdzielnie energetyczne i kto może je zakładać?
Spółdzielnia energetyczna – co to jest?
Jak można przeczytać w publikacji pt. „Spółdzielnie energetyczne w Polsce", głównym celem spółdzielni energetycznej jest wytwarzanie energii elektrycznej, biogazu lub ciepła z odnawialnych źródeł energii (OZE) i bilansowanie zapotrzebowania na te media wyłącznie na własne potrzeby spółdzielni i jej członków. Działają one w ramach zdefiniowanej obszarowo sieci dystrybucyjnej, np. elektroenergetycznej o napięciu znamionowym poniżej 110 kV, gazowej lub ciepłowniczej. Ideą jest wspólna produkcja energii, która zapewni korzyści jej członkom - przyczynia się także do redukcji emisji CO2 i zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego.
Spółdzielnia energetyczna posiada osobowość prawną i musi być wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Aby mogła rozpocząć rozliczanie energii, konieczny jest także wpis do wykazu spółdzielni energetycznych prowadzonego przez Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR).
- Czytaj też: Program Mój Prąd 6.0 - można dostać nawet 28 tysięcy zł. Wydłużono czas składania wniosków
Spółdzielnia energetyczna - podstawy
Najważniejsze zasady dotyczące spółdzielni energetycznych są następujące:
- minimalna liczba założycieli to 10 osób fizycznych lub 3 osoby prawne,
- spółdzielnię mogą założyć osoby fizyczne, przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (JST), np. gminy, ośrodki sportu i kultury, biblioteki, zakłady opieki zdrowotnej, a także lokalne firmy i rolników,
- spółdzielnia może działać na obszarze jednej gminy wiejskiej lub miejsko-wiejskiej, lub na obszarze nie więcej niż trzech sąsiadujących ze sobą gmin tego typu.,
- łączna moc elektryczna wszystkich instalacji OZE nie może przekraczać 10 MW (30 MW dla ciepła, 40 mln m³ rocznej wydajności dla biogazu),
- spółdzielnia musi pokrywać co najmniej 70% własnych potrzeb energetycznych i jej członków z wytworzonej energii; co ważne, jeśli spółdzielnia zostanie zarejestrowana do 31 grudnia 2025 roku, ten próg będzie obniżony do 40%.
Ile spółdzielni funkcjonuje w Polsce i jakie są ich rodzaje?
Spółdzielczość energetyczna w Polsce dynamicznie się rozwija. Jak wynika z danych, w czerwcu 2025 r. w Polsce funkcjonowały 92 spółdzielnie energetyczne. To znaczący wzrost - w sierpniu 2022 roku w wykazie KOWR zarejestrowane były zaledwie dwie.
Ze względu na skład członków wyróżnić można dwa rodzaje spółdzielni. Są to:
- spółdzielnie zakładane przez jednostki samorządu terytorialnego (JST), gdzie członkami są urzędy gmin, placówki publiczne takie jak biblioteki czy ośrodki kultury. Przykładem jest Spółdzielnia Energetyczna SES w Skawinie, łącząca Urząd Gminy, Muzeum Regionalne i Bibliotekę Miejską,
- spółdzielnie zakładane przez przedsiębiorców skupiają lokalne firmy, które wspólnie bilansują energię. Przykładem jest "Nasza Energia" w Mszanie, która ma 16 członków-przedsiębiorców.
- spółdzielnie zakładane przez osoby fizyczne - dotychczas niewiele takich inicjatyw zostało zarejestrowanych w KOWR.
Większość z zarejestrowanych obecnie spółdzielni opiera się na instalacjach fotowoltaicznych. Pojedyncze inicjatywy testują również energetykę wiatrową, a plany zakładają dywersyfikację źródeł, m.in. o mikro-biogazownie i małe elektrownie wodne.
Jakie korzyści niesie ze sobą założenie takiej spółdzielni?
Przystąpienie do spółdzielni energetycznej to szereg wymiernych korzyści, o których więcej można przeczytać w Podręczniku Renaldo „Jak założyć i prowadzić Spółdzielnię Energetyczną?” wydanym przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Niższe rachunki za energię
Członkowie spółdzielni korzystają z energii wytworzonej lokalnie, dzięki czemu nie ponoszą opłat za energię od dotychczasowego sprzedawcy, kosztów zmiennych dystrybucji, opłaty OZE, mocowej czy kogeneracyjnej. W przypadku instalacji o mocy do 1 MW są zwolnieni również z akcyzy. Spółdzielnie rozliczają się w systemie net-meteringu (opustów), co oznacza, że za każdą jednostkę energii wprowadzoną do sieci można odebrać 0,6 jednostki, wykorzystując sieć dystrybucyjną jako wirtualny magazyn. Spółdzielnie mogą również ustalać stabilne, niższe ceny energii dla swoich członków, a nawet oferować obniżone stawki w przypadku ubóstwa energetycznego. Przykładowo, w Skawinie osiągnięto oszczędności na poziomie 30-35% rocznie.
Większa niezależność i bezpieczeństwo energetyczne
Lokalna produkcja energii zwiększa odporność na kryzysy i przerwy w dostawach, uniezależniając społeczność od dużych, scentralizowanych systemów energetycznych. Kapitał, który wcześniej "wypływał" na zakup energii, pozostaje w regionie, stymulując lokalną gospodarkę.
Aktywizacja społeczna i rozwój lokalny
Tworzenie spółdzielni to budowanie oddolnych wspólnot, które uczą dialogu, współpracy i aktywizują mieszkańców. Może to prowadzić do powstawania nowych miejsc pracy i rozwoju lokalnej przedsiębiorczości.
i
Jakie są główne bariery tworzenia spółdzielni i jak można sobie z nimi poradzić?
Rozwój spółdzielni energetycznych w Polsce napotyka na pewne wyzwania. Jak wskazuje raport Ministerstwa Klimatu i Środowiska „Bariery i ograniczenia utrudniające rozwój społeczności energetycznych”, są to przede wszystkim bariery prawne i administracyjne. Złożoność przepisów, trudności w interpretacji, wymóg stosowania prawa zamówień publicznych przez członków JST (choć tu są projektowane ułatwienia) czy problemy z przyłączaniem do sieci dystrybucyjnej, w postaci odmów ze strony operatorów. Aby sobie z nimi poradzić, warto brać aktywny udział w konsultacjach legislacji, korzystać z opinii prawnych, na przykład Skawina korzystała z nich, by ominąć niektóre procedury PZP. Niedługo powinny także pojawić się oczekiwane zmiany w przepisach, które mają uprościć proces przyłączeń do sieci i obowiązki operatorów.
Przeszkodami są także bariery o charakterze organizacyjnym i społecznym. Niska świadomość i wiedza dotycząca spółdzielni energetycznych, brak specjalistów z zakresu rynku energii, a także obawy i nieufność wobec idei spółdzielczości, wynikające z historycznych skojarzeń (np. z PRL-owskimi PGR-ami) to tylko niektóre z nich. Problem może stanowić też niskie zaangażowanie w działania społeczne pro bono.
Kluczem do sukcesu są silni, zmotywowani lokalni liderzy, którzy poświęcają czas na edukację i budowanie zaufania do nowego rozwiązania. Ważna jest transparentność działania i pokazywanie realnych korzyści. Warto korzystać z doświadczeń innych, działających już spółdzielni, które chętnie dzielą się swoim doświadczeniem.
Istotne są również bariery finansowe. To przede wszystkim dominacja zwrotnych instrumentów wsparcia, niejednolite zasady kwalifikowalności w regionach i niska promocja inicjatyw. Pojawiają się jednak programy dedykowane spółdzielniom, co znacząco ułatwia pozyskiwanie środków (ich przykłady podajemy w dalszej części artykułu).
Wsparcie finansowe w założeniu spółdzielni energetycznej
Po informacje o różnych źródłach finansowania spółdzielni warto sięgnąć do wspomnianego podręcznika „Jak założyć i prowadzić spółdzielnię energetyczną?". Można w nim znaleźć informację, że zakładając spółdzielnię musimy zapewnić co najmniej 10% planowanych nakładów z kapitału własnego. Na sfinansowanie pozostałej części wydatków można wykorzystać preferencyjne kredyty i pożyczki oferowane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) w ramach programu „Energia Plus”. Istnieją również dotacje w ramach programu „Energia dla Wsi” (NFOŚiGW). Program był uruchomiony na początku 2023 r. i wspiera budowę instalacji fotowoltaicznych, wiatrowych, elektrowni wodnych i biogazowni (o mocy powyżej 10 kW do 10 MW) oraz magazynów energii. Na fotowoltaikę i wiatr dostępne są pożyczki do 100% kosztów, na biogazownie i hydroelektrownie dotacje do 45% (plus pożyczki do 100%). Na magazyny energii – dotacje do 20% kosztów kwalifikowanych.
Inne przydatne źródło finansowania to Fundusze Europejskie. W ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) poszczególne województwa dysponują środkami na rozwój OZE, np. w Małopolsce dostępne są dofinansowania na magazyny energii.
Gdzie można szukać pomocy i informacji?
- Ministerstwo Klimatu i Środowiska publikuje analizy i zalecenia dotyczące rozwoju społeczności energetycznych.
- Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR) prowadzi wykaz spółdzielni energetycznych i oferuje wsparcie w procesie rejestracji. Na stronie programu RENALDO (podstrona KOWR) dostępny jest podręcznik „Jak założyć i prowadzić Spółdzielnię Energetyczną” zawierający wzory dokumentów i kalkulator korzyści.
- Eksperci Polskiej Zielonej Sieci opracowali kryteria dla spółdzielni energetycznych i aktywnie wspierają ich rozwój, organizując webinary i konferencje. Warto zajrzeć na portal projektu Więcej niż energia, by znaleźć wiele przydatnych wskazówek.
- Fundacja Frank Bold oferuje prawne aspekty tworzenia społeczności energetycznych.
- Forum Spółdzielni Energetycznych i CoopTech Hub to platformy wspierające rozwój społeczności energetycznych, oferujące poradniki i doradztwo.
- Inne działające spółdzielnie to nieocenione źródło praktycznej wiedzy i doświadczeń.
- Na rynku pojawia się również coraz więcej firm i konsultantów specjalizujących się w doradztwie z zakresu OZE i energetyki obywatelskiej.
Jaka jest przyszłość energetyki obywatelskiej w Polsce?
Przyszłość energetyki obywatelskiej w Polsce jest optymistyczna, zwłaszcza w kontekście transformacji energetycznej i dążenia do decentralizacji produkcji energii. Wielu ekspertów i członków spółdzielni wierzy, że jest to niezbędny kierunek rozwoju.
Kluczowe dla dalszego rozwoju spółdzielczości energetycznej jest "zielone światło" od władz centralnych – jasne wsparcie i eliminacja zbędnych barier, zamiast dotychczasowych "zniechęt". Oczekuje się dalszych uproszczeń prawnych, lepszego dostępu do finansowania oraz promocji idei spółdzielczości.
Obecnie spółdzielnie energetyczne mogą działać tylko na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich. Ta restrykcja jest krytykowana, ponieważ wyklucza z transformacji energetycznej wiele zdegradowanych terenów miejskich. Prowadzone są jednak dyskusje na poziomie legislacyjnym dotyczące umożliwienia zakładania spółdzielni energetycznych w miastach. Dodatkowo w polskim prawie od 2023 roku funkcjonuje nowa forma – Obywatelskie Społeczności Energetyczne (OSE), które stanowią odpowiedź na potrzebę działania w miastach. Chociaż na razie zarejestrowana jest tylko jedna OSE, a jej rozwój dopiero się zaczyna, to jest to sygnał otwierający drogę dla miejskiej energetyki obywatelskiej.
Energetyka obywatelska to nie tylko technologia, ale przede wszystkim zmiana sposobu myślenia o energii – z centralnego na lokalny, z konsumpcyjnego na produktywny. To rewolucja, w której każdy może wziąć udział i czerpać z niej realne korzyści.
Artykuł powstał w ramach projektu, który realizuje zadanie publiczne „Przeprowadzenie działań edukacyjnych, badawczo-rozwojowych oraz działań szkoleniowo-doradczych w obszarze zielonej i energetycznej transformacji” w ramach Inwestycji G1.1.4 Krajowego Planu Odbudowy (wskaźnik G9G).
źródło: Anna Bucka/Fundacja Sendzimira
Zobacz także: Pokrycia dachowe fotowoltaiczne
