Wszystkie te detale komplikują i zwiększają koszty budowy, ale powiększają powierzchnię użytkową budynku bez potrzeby jego rozbudowy i zwiększania powierzchni zabudowy – wyjątkiem jest tutaj ryzalit, który ma na nią wpływ.
Architekci wciąż korzystają z tych elementów – chociaż często w zredukowanej wersji. We współczesnych realizacjach spotyka się uproszczone lukarny i jaskółki jak i wykusze czy ryzality o prostopadłościennych formach i dużych przeszkleniach.
Facjaty, lukarny, jaskółki – tradycyjne okna na dachu
To różniące się wielkością nadbudowy dachu przykryte własnym pokryciem dachowym połączonym z połaciami całego dachu. Największą z nich jest facjata. Wszystkie służą przede wszystkim do doświetlenia poddaszy, przy okazji dodając budynkowi uroku.
Jej ściany frontowe są często przedłużeniem ściany budynku. Mniejszymi odpowiednikami już bezpośrednio w konstrukcji dachu są jaskółki i lukarny. Przez wieki pełniły funkcję praktyczną - doświetlanie oraz zwiększenie przestrzeni pod dachem) i estetyczną (ozdobny detal architektoniczny).
Facjata to dawne, tradycyjne określenie pomieszczenia na poddaszu z osobnym pokryciem dachowym, często nad środkową częścią budynku. Facjaty pojawiały się w bogato zdobionej formie w pałacach i kamienicach.
Jaskółka to niewielka nadbudówka z wąską ścianą frontową i dwoma połaciami bocznymi zintegrowanymi z dachem. Ma kształt przypominający gniazdo, co przyczyniło się do nadania nazwy. Ich frontowa ścianka wystająca nad dachem ma owalną, prostokątną lub trójkątną formę. Klasycznymi przedstawicielami tej galanterii dachowej są tzw. wole oka lub szczupaki.
Lukarna, a dawniej facjatka to mniejsza wersja facjaty. To wbudowana w dach z trzema ściankami wystającymi ponad jego płaszczyznę. Kiedyś facjatkami nazywano małe pokoje szczególnie w dachach mansardowych w kamienicach, dworach i willach.
Wykusze i ryzality – rozszerzenie przestrzeni na parterze i piętrze
Wykusz to architektoniczna wystawka – nadwieszone przedłużenie lica elewacji budynku, poszerzające przylegające pomieszczenie, zwykle nad parterem. Są przykryte własnym, niezależnym daszkiem. Wykusze w średniowieczu służyły celom obronnymi jak również higienicznym - umieszczano w nich m.in. wysunięte poza obręb budowli stanowiska obrony, a także toalety. Od czasów renesansu zaczęto je stosować je jako prestiżową formę rozbudowy wnętrza – dodawały przestrzeni reprezentacyjnym pokojom i zapewniały więcej światła dziennego. Często wykusz bywał centralnym punktem ozdobnej fasady. Wykusze w kamienicach były bardzo często umieszczane w jadalni lub salonie, by stworzyć przewiewny, świetlisty kąt o panoramicznym widoku.
Ryzalit to większy występ elewacji – części budynku wysuniętej od frontu od fundamentów aż po dach. Stanowi integralną część ścian od piwnicy do połaci dachowej. Dzieli on fasadę na wyraźne części i łamie monotonię bryły. W rezydencjach ryzality często akcentowały wejście główne lub salę reprezentacyjną, a także były wyraźnym detalem elewacji. Ryzalit „ożywia” elewację, zwiększa powierzchnię wnętrza oraz pozwala lepiej wykorzystać światło naturalne. W domach jednorodzinnych często obejmuje wejście lub stanowi narożny segment przeszklony od góry do dołu, nadając budynkowi bardziej surowy lub monumentalny charakter.
Ryzality i wykusze we współczesnych minimalistycznych bryłach domów najczęściej są elementami posiadającymi bardzo duże przeszklenia, często zajmującymi całą ich powierzchnię.
i
Współczesne trendy – kiedy projektanci sięgają po te elementy
Obecnie architektura domów jednorodzinnych często kładzie nacisk na proste formy i ekonomię rozwiązań. Mimo to wiele biur projektowych chętnie używa lukarn, wykuszy czy ryzalitów – zwykle w zmodyfikowanej, uproszczonej formie. Lukarny nadal stosuje się jako alternatywę dla okien dachowych, zwłaszcza gdy zależy nam na lepszym doświetleniu i możliwości zwiększenia wysokości pomieszczeń na poddaszach.
W nowoczesnych domach pojawiają się często przeszklone nadbudówki dachowe – o prostej, geometrycznej bryle. Jaskółki (trójkątne lukarny) w projektach bardzo nowoczesny domów są rzadkością i zwykle zastępuje się je nowoczesnymi, bardziej minimalistycznymi elementami, np. oknami dachowymi z przeszkleniem ścianki kolankowej.
W odniesieniu do wykuszy i ryzalitów również nastąpiły zmiany: dzisiejsze wykusze są często płaskie bez zdobienia, które zastąpiono efektownymi przeszkleniami o dużej powierzchni.
Architekci podkreślają jednak, że każdy dodatkowy efektowny detal zwiększa koszty i wymaga dobrego zaprojektowania izolacji.
Ryzality we współczesnych domach projektuje się zazwyczaj w celu zaakcentowania wejścia lub narożnika, ale z zachowaniem spójnej bryły – na przykład jako jednolita, prosta „kanciasta” ściana z przeszkleniami.
elementy te pełnią dziś przede wszystkim rolę dekoracyjną i symbolicznego łączenia z tradycją. Są jednak cenione za dodanie charakteru i urozmaicenie elewacji; dzięki nim typowy dom "nie ginie" w monotonii nowoczesnych projektów.
Zobacz także: Domy z lukarnami i wykuszami
