Umowa dożywocia a zachowek dla rodzeństwa 2024. Czy umowa dożywocia chroni przed zachowkiem? Na czym polega podważenie umowy dożywocia?
Sprawy majątkowe, nawet w najbliższej rodzinie, są często powodem konfliktów, które ostatecznie muszą rozstrzygać sądy. Nadzwyczaj często przedmiotem takich sporów i roszczeń majątkowych jest mieszkanie lub dom po rodzicach, a rozstrzygnięcia w sądach czasami są sprzeczne z wolą zmarłych. Jak to możliwe i jak temu zapobiec?
Spis treści
- Przekazanie mieszkania dzieciom: darowizna czy umowa dożywocia?
- Umowa dożywocia: na czym polega?
- Umowa dożywocia: czy rodzina może domagać się zachowku?
To właśnie instytucja zachowku uregulowana w kodeksie cywilnym sprawia, że ostateczna wola rodziców znajduje zupełnie inny finał – dziecko, któremu po śmierci rodzice chcieli przekazać mieszkanie bezwarunkowo musi wskutek wyroku sądu spłacić pozostałe rodzeństwo lub nawet dalszych krewnych.
Przekazanie mieszkania dzieciom: darowizna czy umowa dożywocia?
Co do zasady każdy może swobodnie dysponować swoim majątkiem – także mieszkaniem, którego jest właścicielem. Jednak kodeks cywilny oraz kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera wiele zapisów, które po śmierci właściciela mogą skutecznie odmienić jego wolę.
Dotyczy to w szczególności instytucji zachowku. Zgodnie z art. 991 kodeksu cywilnego przysługuje on dzieciom, wnukom, małżonkowi i rodzicom zmarłego w sytuacji gdy rozporządził on inaczej niż na zasadach dziedziczenia ustawowego swoim majątkiem. Chodzi przy tym zarówno o sam testament jak i na przykład darowizny.
Zachowek, popularnie zwany obowiązkiem spłaty, to połowa wartości składnika majątku, który przypadłby osobie mającej prawo do zachowku, gdyby zamiast dziedziczenia testamentowego czy wcześniejszej darowizny, było dziedziczenie ustawowe – czyli według reguł kodeksu cywilnego.
Gdy więc jedno dziecko odziedziczy na podstawie testamentu mieszkanie, powinno wypłacić drugiemu 25 proc. jego wartości (połowę z ustawowo przynależnej mu połowy spadku).
Takie samo prawo do zachowku pojawi się gdy jeszcze przed swoją śmiercią rodzic mieszkanie podarował jednemu dziecku.
Prawo do zachowku może anulować (poza formalnym wydziedziczeniem) zastąpienie umowy darowizny umową dożywocia. Z natury bowiem taka umowa jest kwalifikowana jako odpłatna, w związku z czym zadysponowany w takiej formie składnik majątku jest wyjęty spod składników majątku, z którymi wiąże się prawo zachowku.
Umowa dożywocia: na czym polega?
Umowa dożywocia jest uregulowana w art. 908 § 1 kodeksu cywilnego, który brzmi następująco: „Jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.
Oznacza to, że mieszkanie czy dom przechodzi na własność np. dziecka, które w zamian za takie przysporzenie majątkowe ma do końca życia utrzymywać rodzica, niezależnie od tego czy ma on własne środki na utrzymanie czy nie.
Dlatego w przeciwieństwie do darowizny, która ze swojej natury nie jest świadczeniem ekwiwalentnym – „coś za coś” umowa dożywocia wyłączy przekazane tą drogą prawo własności nieruchomości spod roszczeń w postaci zachowku.
Umowa dożywocia powinna być sporządzona przed notariuszem.
Umowa dożywocia: czy rodzina może domagać się zachowku?
W praktyce nie brak przypadków, w których mimo tak jednoznacznych regulacji prawnych, uznający się za skrzywdzonych członkowie rodziny domagają się zachowku, nawet gdy mieszkanie przeszło na własność mocą umowy dożywocia.
W tym celu sięgają po przepisy prawne o wadach oświadczenia woli. Jeśli dowiodą, że umowa dożywocia została zawarta przez to wadliwie, to nie pomoże fakt, iż została ona zawarta przed notariuszem i ma formę aktu notarialnego. W świetle prawa oświadczenie woli z wadą powoduje bowiem nieważność takiej umowy.
Kiedy można stwierdzić wadliwe oświadczenie woli – oczywiście może tego dokonać wyłącznie sąd? Wtedy gdy osoba przekazująca np. mieszkanie za dożywocie nie była w pełni świadoma, że podejmuje decyzję majątkową.
Jednak do udowodnienia takiego stanu nie wystarczy samo poczucie krzywdy osób domagających się zachowku. Orzecznictwo sądów wskazuje jednoznaczne przesłanki wady oświadczenia woli: przepis odnosi się do chorób psychicznych, zaburzeń czynności psychicznych (również przemijających) czy niedorozwoju umysłowego.
