Dziedziczenie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jak zapobiec dziedziczeniu długów?

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza to rozwiązanie, które chroni przed dziedziczeniem długów większych niż majątek spadku. Konieczne jednak jest stworzenie spisu inwentarza lub wykaz inwentarza spadku. Jeśli odziedziczony majątek jest więcej wart niż pozostawione przez zmarłego długi, wtedy lepiej jest przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

W 2015 r., po serii głośnych spraw dotyczących niespodziewanego dziedziczenia długów przez dalekich krewnych spadkodawcy, które niejednokrotnie pozbawiały ich nawet dachu nad głową, zmieniono przepisy prawa cywilnego. Rozszerzono działanie instytucji dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza - m.in. na osoby, które nie zdążyły odrzucić spadku w terminie, bo na przykład o nim nie wiedziały. Czy trzeba dziedziczyć długi? Są trzy możliwości.

Spis treści

1. Przyjęcie spadku wprost
2. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
3. Odrzucenie spadku
4. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
5. Co trzeba zrobić po otrzymaniu spadku?
6. Co to jest podwójne dziedziczenie
7. Co z odziedziczonym długiem spadkowym
8. Wykaz inwentarza co to jest?
9. Co wchodzi w skład inwentarza?
10. Jak wypełnić spis inwentarza?
11. Co to jest spis inwentarza?
12. Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza przez komornika
13. Spis majątku ruchomego w ramach spisu inwentarza
14. Czym się różni wykaz inwentarza od spisu inwentarza?
15. Dlaczego warto sporządzić wykaz lub spis inwentarza
16. Koszty postępowania spadkowego

Przyjęcie spadku wprost

Przyjęcie spadku wprost oznacza, że otrzymujemy (dziedziczymy) aktywa i pasywa spadku, a mówiąc prościej - dobra pozostawione przez zmarłego oraz długi przez niego zaciągnięte. Przy takim sposobie dziedziczenia wierzyciele zmarłego spadkodawcy mogą wezwać spadkobiercę do spłaty wszystkich długów i egzekwować je z całego jego majątku.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że dziedziczymy aktywa spadku (dobra pozostawione przez zmarłego) oraz jego długi, ale odpowiadamy za nie tylko do wysokości odziedziczonych aktywów (to górna granica odpowiedzialności spadkobiercy). Wierzyciel, który zawezwie spadkobiercę do spłaty długu po zmarłym, może egzekwować dług jedynie do tej kwoty, ale również z całego majątku spadkobiercy (czyli również tych składników, które nie zostały odziedziczone).

Odrzucenie spadku

Odrzucenie spadku oznacza, że niczego nie dziedziczymy – ani dóbr, ani długów. Do odrzucenia spadku konieczne jest jednak złożenie stosownego oświadczenia w terminie sześciu miesięcy, licząc od dnia otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) lub od chwili dowiedzenia się o tytule swego powołania (dziedziczenia). Z drugą sytuacją możemy mieć do czynienia, na przykład gdy zstępni zmarłego dalekiego krewnego odrzucili spadek i jesteśmy „następni w kolejce”. Gdy dany spadkodawca złoży oświadczenie o odrzuceniu spadku, sąd spadku ustala krąg pozostałych spadkobierców i wzywa ich do udziału w sprawie. W praktyce sądowej utarło się, że datą dowiedzenia się o tytule powołania do spadku jest właśnie data tego wezwania (chyba że spadkobierca wykaże, że dowiedział się o śmierci spadkodawcy w innej dacie). Termin sześciu miesięcy jest tu tak zwanym terminem zawitym, co oznacza, że nie jest możliwe jego przywrócenie, a złożenie oświadczenia po jego upływie nie odniesie pożądanego skutku odrzucenia spadku.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

Żeby móc dysponować odziedziczonym majątkiem, trzeba uzyskać w sądzie stwierdzenie nabycia spadku albo u notariusza poświadczenie dziedziczenia. W jakim czasie trzeba przeprowadzić postępowanie spadkowe? Nie może to nastąpić przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy), chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (dziedziczenia). Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie 6 miesięcy jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Co trzeba zrobić po otrzymaniu spadku?

Spadkobierca może złożyć oświadczenie (o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku) przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie. Oświadczenie powinno również zawierać wymienienie wszelkich wiadomych mu osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak również wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne, oraz danych dotyczących treści i miejsca przechowywania testamentów. Notariusz lub sąd niezwłocznie przesyła oświadczenie do sądu spadku (to sąd właściwy dla ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część).

Pamiętać trzeba, że oświadczenie spadkowe to nie to samo co stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie dziedziczenia. Są one elementem postępowania spadkowego poprzedzającym stwierdzenie nabycia spadku.

Co to jest podwójne dziedziczenie

Aby wyeliminować tak zwane podwójne dziedziczenie - tj. przed sądem i przed notariuszem równocześnie - powołano rejestr spadkowy, w którym sąd wydający postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub notariusz sporządzający poświadczenie dziedziczenia zamieszczają adnotację o przeprowadzonej czynności.

Co z odziedziczonym długiem spadkowym

Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku (majątek osobisty spadkobiercy pozostaje poza zasięgiem wierzycieli spadkowych, ponieważ spadkobierca może jeszcze go odrzucić). Od chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swojego majątku. Przy czym w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza górną granicą tej odpowiedzialności jest wartość ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Powyższe ograniczenie odpowiedzialności nie działa, jeżeli spadkobierca podstępnie:

• pominął w wykazie inwentarza albo nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych;
• uwzględnił w wykazie inwentarza lub podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

W razie udowodnienia, że spadkobierca dopuścił się jednego z powyższych czynów, odpowiada on za długi całym swoim majątkiem bez ograniczeń.

Wykaz inwentarza co to jest?

Przepisy dotyczące wykazu inwentarza (art. 1031 § 2 do 10314 Kodeksu cywilnego) obowiązują od 18 października 2015 r. Wcześniej funkcjonował tylko spis inwentarza.

Wykaz inwentarza może sporządzić spadkobierca (który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza), zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu. Składa się go w sądzie albo u notariusza. Wykaz inwentarza może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jedną osobę (np. trzech z pięciu spadkobierców). Kilka osób może też złożyć odrębne wykazy inwentarza.

Co wchodzi w skład inwentarza?

W wykazie inwentarza ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. Przepisy wskazują, że należy to zrobić z należytą starannością. Przez należytą staranność spadkobiercy można rozumieć podjęte przez niego działania polegające na zwróceniu się do urzędów gminy i skarbowego z zapytaniem o zaległości podatkowe spadkodawcy, do ZUS, jeśli spadkodawca prowadził działalność gospodarczą, do dostawców mediów, administratora mieszkania (czy istnieją zaległości w opłatach), do banków – co do których mamy wiedzę, że spadkodawca miał rachunki bankowe bądź zaciągał w nich kredyty lub pożyczki. Informacje takie powinny być udzielone spadkobiercy, który przedstawi postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia. Warto także przejrzeć dokumenty pozostawione przez spadkodawcę w celu znalezienia danych ewentualnych wierzycieli i zwrócić się do nich o podanie stanu zadłużenia.

Jeśli po złożeniu wykazu inwentarza zostaną ujawnione kolejne przedmioty należące do spadku, przedmioty zapisów windykacyjnych lub długi spadkowe, składający wykaz powinien go uzupełnić. Stosuje się tu przepisy dotyczące składania wykazu inwentarza.

Jak wypełnić spis inwentarza?

Wykaz inwentarza składany w sądzie sporządza się według wzoru ustalonego w rozporządzeniu ministra sprawiedliwości. Jest to ogólnodostępny druk, który można pobrać online ze strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości lub w biurze obsługi interesantów sądu rejonowego. Wykaz inwentarza może być złożony w sądzie spadku lub w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz. Sąd niebędący sądem spadku niezwłocznie przesyła wykaz inwentarza do sądu spadku. Jest to duże ułatwienie dla osób mieszkających daleko poza miejscem zamieszkania zmarłego.

Jeżeli wykaz inwentarza składany jest u notariusza, ten sporządza stosowny protokół notarialny i niezwłocznie przesyła wypis z tego protokołu do sądu spadku.

Sąd spadku niezwłocznie zarządza ogłoszenie złożenia wykazu inwentarza (ale nie treści tego wykazu). Jest ono zamieszczane na stronie internetowej sądu i na tablicy ogłoszeń urzędu miasta lub gminy właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania zmarłego.

W dobie dużej migracji naszych obywateli poza granice kraju warto wiedzieć, że nie ma możliwości złożenia wykazu inwentarza w konsulacie RP, mimo że instytucja ta wykonuje niektóre zadania z zakresu administracji rządowej i ochrony prawnej obywateli polskich przebywających poza granicami kraju (zgodnie z art. 30 Prawa konsularnego konsul nie sporządza aktu poświadczenia dziedziczenia, nie przyjmuje wykazu inwentarza, nie dokonuje czynności dotyczących europejskich poświadczeń spadkowych oraz nie sporządza elektronicznych wypisów i wyciągów z aktów notarialnych).

Spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza w sądzie lub u notariusza, spłaca długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem. Nie może zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu, ponieważ złożenie takiego wykazu zostało podane do publicznej wiadomości w formie ogłoszenia.

Ponadto w sądach prowadzi się rejestr spraw, w którym po nazwisku spadkodawcy można sprawdzić, ile wykazów inwentarza i przez kogo zostało złożonych. To spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za treść wykazu inwentarza - pod rygorem nieuznania ograniczeń z aktywów spadku i odpowiedzialności z całego majątku spadkobiercy.

Jeśli mimo złożenia wykazu zostanie sporządzony spis inwentarza, spadkobierca spłaca długi spadkowe zgodnie z tym spisem.

Co to jest spis inwentarza?

Spis inwentarza to dokument sporządzany przez komornika sądowego (na podstawie przepisów art. 633-639 Kodeksu postępowania cywilnego).

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może złożyć w sądzie spadku osoba, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, wykonawca testamentu, lub wierzyciel mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Sąd spadku wydaje wówczas postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza i zarządza zamieszczenie stosownego ogłoszenia na stronie internetowej oraz na tablicy ogłoszeń sądu (postanowienie wykonuje komornik).

Z możliwości tej korzystają najczęściej wierzyciele posiadający tytuły wykonawcze przeciwko spadkodawcom. Wnioskując o sporządzenie spisu inwentarza, chcą się rozeznać, czy majątek pozostały po zmarłym pozwoli na zaspokojenie długów. W takiej sytuacji sąd, zanim wyda postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, przeprowadzi wysłuchanie spadkobiercy, chyba że nie jest to możliwe. Wysłuchanie polega na wezwaniu spadkobiercy przez sąd do ustosunkowania się do roszczeń wierzyciela, w szczególności wyjaśnienia, czy wie o długu, czy został on spłacony w całości lub w części lub czy została zawarta ugoda z wierzycielem w zakresie spłaty długu. Wysłuchanie to najczęściej odbywa się w formie pisemnej.

Wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie może odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia, chociażby dług nie był jeszcze wymagany. Jeśli na przykład spadkodawca za życia zaciągnął pożyczkę, której spłata nie jest jeszcze wymagalna, to spadkobierca, który został wezwany do wysłuchania i dowiedział się o długu, może ją od razu spłacić. Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia spłaty, mimo że mógłby zyskać dodatkowe odsetki na zwłoce.

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza przez komornika

Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może być także zgłoszony bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzenie spisu inwentarza (czyli komornikowi z okręgu, w jakim spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania). Jeśli przy danym sądzie rejonowym działa kilku komorników – można wybrać dowolnego.

Komornik niezwłocznie przystępuje do zadania i zawiadamia o tym sąd spadku, który wydaje postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza. Jeżeli sąd oddali lub odrzuci wniosek o sporządzenie spisu inwentarza albo umorzy postępowanie, spis sporządzony przez komornika rodzi takie same skutki jak złożenie wykazu inwentarza.

O terminie sporządzenia spisu inwentarza komornik zawiadamia wnioskodawcę oraz uczestników tego postępowania, a także spadkobiercę i zapisobiercę windykacyjnego, których miejsce pobytu jest znane, jak również wykonawcę testamentu, tymczasowego przedstawiciela, kuratora spadku, dozorcę i zarządcę tymczasowego - jeżeli tacy byli ustanowieni. Niestawiennictwo tych osób nie wstrzymuje jednak czynności.

W spisie inwentarza komornik wykazuje:

• przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych z zaznaczeniem wartości każdego z nich (ustalone według stanu i cen z chwili otwarcia spadku) oraz
• długi spadkowe ze wskazaniem ich wysokości (według stanu z chwili otwarcia spadku);
• wartość stanu czynnego spadku z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych.

Spis majątku ruchomego w ramach spisu inwentarza

Spis majątku ruchomego w ramach spisu inwentarza sporządza się w obecności dwóch świadków powołanych przez komornika. Z czynności tych komornik sporządza protokół, który podpisują wszyscy obecni. Odmowę lub niemożność podpisania stwierdza się w protokole z podaniem przyczyny.

Przy opisie nieruchomości, która wchodzi w skład spadku, komornik stosuje przepisy o opisie i oszacowaniu nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym. Nie może przy tym sam ustalać jej ceny, ponieważ przepisy obligują go do uzyskania opinii biegłego rzeczoznawcy majątkowego. W protokole opisu i oszacowania nieruchomości komornik winien wymienić oznaczenie nieruchomości, znajdujące się na niej budowle, stwierdzone prawa i obciążenia oraz osoby faktycznie posiadające nieruchomość itd.

Ruchomości i nieruchomości zamieszczone w spisie inwentarza pozostawia się w posiadaniu osób, które nimi władają. Nie dotyczy to ruchomości złożonych do depozytu sądowego, na przykład banknotów, monet (w tym zabytkowych), biżuterii, papierów wartościowych, dzieł sztuki itp.

W razie ujawnienia przedmiotu należącego do spadku, przedmiotu zapisu windykacyjnego lub długu spadkowego niezamieszonego w spisie inwentarza sąd spadku wyda postanowienie o sporządzeniu uzupełniającego spisu inwentarza.

Po wykonaniu spisu inwentarza komornik przesyła akta do sądu spadku, gdzie może się z nim zapoznać każdy, kto taką potrzebę dostatecznie uzasadni. Ponadto sąd ogłasza publicznie, że został sporządzony spis inwentarza (tak jak i wypadku wykazu inwentarza).

Czym się różni wykaz inwentarza od spisu inwentarza?

Spis inwentarza ma charakter i skutki dokumentu urzędowego, a wykaz inwentarza – dokumentu prywatnego.

Zgodnie z definicją ustawową dokument urzędowy to taki, który został sporządzony w określonej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone.

Dokument prywatny to z kolei taki, który sporządzony został w formie pisemnej albo elektronicznej i stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie.

Wiarygodność spisu inwentarza jest zatem o wiele wyższa niż wykazu inwentarza i jest on trudniejszy do podważenia.

Co prawda sporządzenie spisu inwentarza jest znacznie bardziej kosztowne niż wykazu, czasami warto jednak ponieść ten wydatek. Nikt nie zarzuci braku wiarygodności sporządzonemu spisowi inwentarza i można mieć pewność, że długi spadkowe nie dotkną naszego majątku osobistego.

Dlaczego warto sporządzić wykaz lub spis inwentarza

Spadkobierca musi wykazać, do jakiej kwoty zadłużenia może odpowiadać, czyli jakiej wartości dobra odziedziczył. Samo twierdzenie, że odziedziczył spadek z dobrodziejstwem inwentarza, nie wystarczy do zablokowania egzekucji długów spadkowych ze swojego majątku. W przypadku braku wykazu inwentarza lub spisu inwentarza może dojść do sytuacji, kiedy komornik zajmie na przykład rachunek bankowy spadkobiercy, a temu z powodu znacznego upływu czasu będzie trudno wykazać aktywa, jakie posiadał zmarły.

Sporządzenie wykazu inwentarza lub spisu inwentarza jest prawem, a nie obowiązkiem. Warto być jednak świadomym tego, że dokumenty te mogą okazać się przydatne, a dodatkowo nie zaszkodzi mieć wiedzę o różnicach prawnych i kosztach związanych ze sporządzeniem wykazu i spisu inwentarza.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. DzU z 2020 r., poz. 1740 ze zm.)
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j. DzU z 2021 r., poz. 1805)
• Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 22 września 2015 r. w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz sposobu udostępniania druków tego wzoru (DzU z 2015r ., poz. 1537)

Koszty postępowania spadkowego

• oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed sądem – 100 zł za jedną osobę;
• oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem – 50 zł plus VAT za jedną osobę;
• umieszczenie adnotacji w rejestrze spadkowym - 5 zł;
• stwierdzenie nabycia spadku - 100 zł;
• poświadczenie dziedziczenia przez notariusza - 50 zł za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia bez względu na wartość spadku, dodatkowo 100 zł za sporządzenie protokołu poprzedzającego wydanie aktu poświadczenia ((do wszystkich opłat trzeba dodać VAT);
• złożenie wykazu inwentarza w sądzie - nie podlega opłacie;
• sporządzenie wykazu inwentarza przez notariusza - 200 zł plus VAT;
• sporządzenie spisu inwentarza: opłata sądowa od wniosku 100 zł, opłata egzekucyjna u komornika  400 zł. Do tego ewentualne wydatki gotówkowe komornika (np. koszty korespondencji lub przejazdu) oraz wynagrodzenie biegłego rzeczoznawcy za wycenę nieruchomości wchodzącej w skład spadku.