Zachowek a testament i darowizna: prawo spadkowe

Zgodnie z prawem spadkowym prawo do zachowku mają bliscy spadkodawcy, jeżeli ten pominął ich w testamencie. Zobacz, ile wynosi zachowek i kto konkretnie może go otrzymać. Co w sytuacji, gdy otrzymałeś już od spadkodawcy darowiznę?

Kto ma prawo do zachowku?

Nie każdy krewny uprawniony do dziedziczenia ustawowego może liczyć na zachowek. Zachowek przysługuje on tylko:

• zstępnym, czyli dzieciom, wnukom, prawnukom itd.;

• małżonkowi

• rodzicom spadkodawcy – ale wyłącznie wtedy, gdy osoby te byłyby w konkretnej sytuacji powołane do spadku z mocy ustawy. Przykładowo, jeśli zmarły zapisał cały spadek osobie obcej, choć pozostawił po sobie małżonka i dzieci, to im właśnie przysługuje prawo do zachowku. Natomiast zachowek nie należy się jego rodzicom, gdyż zgodnie z ustawą w takiej sytuacji nie dziedziczyliby oni po zmarłym. Pierwszeństwo w dziedziczeniu mają bowiem zstępni, a rodzice dziedziczą jedynie wtedy, gdy zstępnych nie ma.

Warto też zwrócić uwagę na to, że zachowek w żadnym wypadku nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy, pomimo iż jest ono zaliczane do kręgu osób najbliższych. Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy również ten spadkobierca należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Na przykład gdyby pominięty w testamencie syn zmarłego nie dożył otwarcia spadku, ale pozostawił swoje dzieci, to tym dzieciom (czyli wnukom zmarłego) przysługiwałoby roszczenie o zachowek.

Co robić, gdy zmarły nie zostawił testamentu?

Warto wiedzieć, że spadkobiercy ustawowi mogą się ubiegać o zachowek także wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, ale za życia swój majątek przekazał komuś w darowiźnie.

Przy obliczaniu zachowku nie można jednak zaliczyć na poczet spadku darowizny, która została dokonana na rzecz osoby nie będącej ani spadkobiercą, ani uprawnioną do zachowku (na przykład na rzecz konkubiny) dawniej niż dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy. Roszczenie o zachowek w stosunku do osób, które otrzymały darowiznę od spadkodawcy, przedawnia się po 5 latach.

Zasady ustalania zachowku: ile wynosi zachowek

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Nie dotyczy to jednak ich zstępnych, którzy wchodzą na miejsce swoich rodziców. Przykładowo zmarły zapisał w testamencie majątek osobie trzeciej, pomijając żonę i dwoje dzieci: dorosłego syna (który ma już własne dziecko) i małoletnią córkę. Dodatkowo wydziedziczył w nim żonę i syna. W takiej sytuacji małoletniej córce przysługuje zachowek w wysokości 2/3 wartości jej udziału w spadku (należnego w razie dziedziczenia ustawowego). Udział ten – w związku z wydziedziczeniem pozostałych spadkobierców ustawowych (żony i jednego z dzieci)– wynosiłby połowę. Małoletnia córka otrzyma zatem jako zachowek 1/3 całości spadku. Drugą połowę spadku,w razie dziedziczenia z ustawy, otrzymałby wnuk zmarłego, czyli syn wydziedziczonego. Ten wnuk również może się domagać zachowku, a ponieważ jest małoletni, to też może otrzymać 2/3 z należnego mu ustawowo udziału, czyli 1/3 całości spadku (2/3 x 1/2).

Obliczanie wysokości zachowku bywa bardzo skomplikowane, wymaga bowiem wzięcia pod uwagę niektórych rozporządzeń majątkiem dokonanych jeszcze za życia spadkodawcy (darowizny), a także testamentowych zapisów windykacyjnych. Natomiast nie uwzględnia się przy tym zapisów zwykłych i poleceń. Trzeba zatem ustalić:

• udziały spadkowe uprawnionych do zachowku, które by im przypadały, gdyby dziedziczyli z ustawy;
• co wchodzi w skład masy spadkowej, czyli jaki majątek pozostawił zmarły;
• jaka jest wartość tego majątku;
• czy zmarły za życia dokonywał darowizn na rzecz spadkobierców ustawowych, kiedy i w jakiej wartości (oblicza się ją według stanu przedmiotu darowizny z chwili jej dokonania i cen z chwili ustalania zachowku; np. wartość mieszkania darowanego przed 5 laty oblicza się według aktualnych cen, ale z pominięciem remontu dokonanego już po przyjęciu darowizny);
• czy w testamencie uczynił zapisy windykacyjne i jaka jest ich wartość (oblicza się ją według stanu przedmiotu takiego zapisu z chwili otwarcia spadku i cen z dnia ustalania zachowku).

Niektóre darowizny, których udzielił spadkodawca za życia, są zaliczane – na potrzeby ustalenia wysokości zachowku – do masy spadkowej. Ponadto uprawniony do zachowku musi pamiętać, że na poczet należnej mu kwoty zostanie zaliczone to, co otrzymał od spadkodawcy.

Jak obliczyć zachowek: wyjaśniamy na przykładzie

By zrozumieć sposób obliczania zachowku, przeanalizujmy opisaną poniżej sytuację.

• Co w testamencie

Zmarły pozostawił żonę i troje dorosłych dzieci. W skład majątku spadkowego wchodzi połowa działki z domem oraz połowa samochodu (druga połowa należy do współmałżonka). Nieruchomość jest warta 800 tys. zł, a zatem część podlegająca dziedziczeniu ma wartość 400 tys. zł. W testamencie zmarły uczynił swoim jedynym spadkobiercą najmłodsze dziecko. Jednocześnie na rzecz żony uczynił zapis windykacyjny w postaci połowy samochodu o wartości 40 tys. zł (żeby był wyłącznie jej własnością).

• Wcześniejsze darowizny i inne rozporządzenia majątkowe

Spadkodawca jeszcze przed ślubem (nie miał wtedy dzieci) podarował ówczesnej konkubinie (z którą nigdy się nie ożenił) mieszkanie o wartości 100 tys. zł. Darowizna ta nie jest zatem brana pod uwagę przy obliczaniu zachowku (upłynęło od niej ponad dziesięć lat). Natomiast po założeniu rodziny na dwa lata przed śmiercią podarował (wraz z małżonką) najstarszemu dziecku działkę wartą obecnie 80 tys. zł – dla obliczenia zachowku przyjmujemy zatem połowę tej kwoty (40 tys. zł). Należy ją doliczyć do wartości spadku i zaliczyć na poczet zachowku należnego obdarowanemu dziecku. Z kolei drugiemu dziecku rodzice opłacili kosztowne kształcenie za granicą, wydając na to łącznie 120 tys. zł, a więc udział zmarłego w kosztach tego kształcenia wyniósł 60 tys. zł. Ta kwota wprawdzie nie będzie doliczana do wartości spadku, ale zostanie zaliczona na poczet zachowku dla tego dziecka.

• Udziały uprawnionych do zachowku (małżonka i dzieci)

Gdyby dziedziczyli oni z ustawy, ich udziały wynosiłyby po 1/4 masy spadkowej. Natomiast wartość każdego udziału wynosiłaby 120 tys. zł (czyli 1/4 połowy domu wartej 400 tys. zł plus 1/4 zapisu windykacyjnego, czyli połowy samochodu wartej 40 tys. zł, plus 1/4 połowy darowanej działki wartej 40 tys. zł).

• Wysokość zachowku

Każdemu z uprawnionych przysługuje w stosunku do spadkobiercy testamentowego (najmłodszego dziecka zmarłego) roszczenie o wypłatę zachowku w wysokości połowy powyżej obliczonego udziału spadkowego (są dorośli i nie są trwale niezdolni do pracy), czyli kwoty 60 tys. zł. Na poczet zachowku trzeba jednak zaliczyć uzyskane przysporzenia.

Dlatego:

• żona powinna otrzymać 20 tys. zł, gdyż na wysokość jej zachowku zalicza się wartość zapisu windykacyjnego w kwocie 40 tys. zł;

• dziecko, które dostało działkę, powinno otrzymać 20 tys. zł, bo na wysokość jego zachowku zalicza się wartość darowizny w kwocie 40 tys. zł;

• dziecko, które kształciło się za granicą, nie dostanie nic, bo wartość otrzymanych świadczeń odpowiada wysokości jego zachowku.

Odpowiedzialność dziecka, któremu ojciec zapisał w spadku połowę domu, wobec uprawnionych do zachowku ogranicza się jednak do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek, a zatem do kwoty 340 tys. zł (400 tys. zł – 60 tys. zł). Finalnie odziedziczy ono znacznie więcej niż pozostali członkowie rodziny, nawet po przekazaniu innym zachowków.

Jak zgłosić roszczenie o wypłatę zachowku. Zachowek przedawnienie

Roszczenia z tytułu zachowku zgłaszane w stosunku do spadkobierców testamentowych przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Nieco inaczej jest natomiast liczony termin przedawnienia roszczeń przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny. Przedawniają się one z upływem 5 lat od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy. Ogłoszenie testamentu to jego „upublicznienie” po śmierci spadkodawcy. Otwiera go i ogłasza sąd, do którego zostanie złożony w tej sprawie wniosek wraz z testamentem i aktem zgonu spadkodawcy, albo notariusz na wniosek osób zainteresowanych, jeśli przechowuje testament i dotrze do niego akt zgonu. Notariusz niezwłocznie zawiadamia też o otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku (sąd ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego), przesyłając odpis sporządzonego z tych czynności protokołu. O terminie ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych, choć mogą one być przy nim obecne. Sąd spadku albo notariusz w miarę możności zawiadamia o ogłoszeniu testamentu osoby, których dotyczą rozporządzenia testamentowe, oraz wykonawcę testamentu lub kuratora spadku. Niestety, uprawnieni do zachowku nie są zawiadamiani o ogłoszeniu testamentu, bo jako osoby pominięte zwykle nie są w nim wymienieni. Muszą więc sami ustalić, czy zmarły pozostawił jakieś rozporządzenia testamentowe i kogo powołał do dziedziczenia (na przykład w notarialnym rejestrze testamentów). Zazwyczaj dowiadują się, że jest testament, gdy chcą stwierdzić nabycie spadku z ustawy. Wówczas powinni zwrócić się do spadkobiercy testamentowego z żądaniem zachowku – najpierw wysłać mu żądanie wypłaty listem poleconym z wyznaczeniem terminu zapłaty, a po jego bezskutecznym upływie wystąpić z powództwem do sądu. Gdy spadkobierców testamentowych jest kilku, wystarczy zgłosić roszczenie jednemu z nich (zachowek należy bowiem do długów spadkowych). Jeśli strony nie rozwiążą sprawy zachowku polubownie, to osoba do niego uprawniona powinna przed upływem okresu przedawnienia wystąpić do sądu z pozwem o zapłatę zachowku. Pozew składa się w sądzie spadku, czyli w sądzie, ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Podlega on opłacie w wysokości 5% od wartości roszczenia.

Podstawa prawna:

• Kodeks cywilny
• Kodeks postępowania cywilnego