Topinambur - uprawa i właściwości. Zobacz jak teraz pięknie kwitnie
Topinambur, zwany też słonecznikiem bulwiastym, to niepozorne warzywo o wykwintnym smaku. Topinambur jest bardzo zdrowy, uprawiany dla dekoracyjnych kwiatów oraz jadalnych bulw, które zawierają wiele cennych składników. Kiedy i jak sadzić topinambur? Jak go uprawiać i jakie ma właściwości?
Autor: GettyImages
Topinambur jest byliną wieloletnią, łatwo odrasta z organów podziemnych
Spis treści
- Jak uprawiać topinambur?
- Kiedy i jak sadzić topinambur?
- Skąd pochodzi topinambur? Skąd nazwa rośliny?
- Jakie właściwości ma topinambur?
- Jak wygląda topinambur?
- Dlaczego warto jeść topinambur?
- Jak jeść topinambur?
- Jak topinambur ugotować?
- Ciekawostki o topinamburze
Topinambur (słonecznik bulwiasty, łac. Helianthus tuberosus) to roślina jadalna, lecznicza, ozdobna, rekultywacyjna oraz energetyczna. Spokrewniona ze słonecznikiem zwyczajnym należy do rodziny astrowatych. Pod względem morfologicznym część nadziemna topinamburu podobna jest do słonecznika, a różni się od niego m.in. zdolnością do tworzenia pędów podziemnych, na końcu których - jak u ziemniaka - wykształcają się jadalne bulwy.
Jak uprawiać topinambur?
Topinambur ma niewielkie wymagania uprawowe. Plantacje warzywa są wieloletnie, choć zwykle pola zajmowane są przez 2–3 lata. Topinambur jest mrozoodporny i dość odporny na suszę. Wymagania ma podobne do ziemniaka – najlepiej rośnie na glebie żyznej, umiarkowanie wilgotnej, głębokiej i przewiewnej. Na glebach bardzo kwaśnych i zalewowych daje słabsze plony. Chętnie rośnie na terenach ruderalnych - przydrożach, nieużytkach, wysypiskach, nasypach, obrzeżach pól, także nad brzegami rzek.
Na glebach słabszych udaje się lepiej niż ziemniaki. Topinambur jest odporny na szkodniki i choroby roślin. Najczęściej jest porażany przez zgniliznę twardzikowatą wywoływaną przez grzyb Sclerobinia sclerotionum, szarą pleśń oraz rdzę słonecznika wywoływaną przez grzyb Puccinia helianthi. Ze szkodników najgroźniejsze są karczowniki i nornice, które mogą się żywić bulwami topinamburu.
Autor: www.thinkstockphotos.com
Bulwy słonecznika bulwiastego to uniwersalny środek wspomagający leczenie wielu chorób
Kiedy i jak sadzić topinambur?
Do sadzenia używa się bulw w całości lub ich fragmentów (o masie około 50 g) z dwoma lub trzema oczkami. Wysadza się je wiosną, po ustąpieniu mrozów, na głębokość 5–10 cm lub jesienią, nieco głębiej (na głębokość 10-15 cm). Przy sadzeniu należy zachować odstępy między rzędami wynoszące 60-70 cm, a rzędzie odstępy powinny wynosić 30–60 cm. W kolejnych latach uprawy z bulw zachowanych w ziemi (część ich zwykle zostaje niewykopana) wyrastają nowe rośliny.
Przed sadzeniem topinamburu gleba powinna być odchwaszczona, przekopana i dobrze nawieziona. Do tego celu stosuje się nawozy organiczne i nawozy zielone. W czasie wegetacji można też stosować nawozy mineralne, zwłaszcza bogate w potas. Topinambur rośnie wysoko i w ogrodzie warzywnym może zasłaniać inne rośliny. Warto zatem koło niego posadzić warzywa, które skorzystają z jego cienia. Na osłonie tworzonej przez topinambur skorzystają: ogórki, sałata, szpinak, brokuły, kalafior, kapusta, melony. Na rabatach ozdobnych w towarzystwie topinamburu dobrze będą wyglądały: astry, rudbekia, szałwia i trojeść.
Topinambur wykształca dobrze rozwinięty system korzeniowy, łatwo zaopatrując roślinę w wodę. W momencie intensywnego wzrostu części nadziemnej rozpoczyna się zawiązywanie bulw, które trwa do października. Kiełkująca bulwa wykształca tylko jeden pęd nadziemny. Wschody roślin następują w zależności od temperatury, w 2-3 tygodniu od posadzenia. Początkowo topinambur rośnie powoli stopniowo przyspieszając tempo wzrostu, aż do osiągnięcia maksymalnej wysokości w sierpniu. W naszych warunkach jako roślina dnia krótkiego, zakwita dopiero we wrześniu i październiku, nie wydaje przy tym nasion. Dlatego też, w praktyce rozmnaża się tylko wegetatywnie za pomocą bulw.
Okres wegetacji topinamburu w Polsce może trwać od 180 do 240 dni. Po przekwitnięciu, kiedy pojawią się pierwsze przymrozki, rośliny zamierają - czernieją i zasychają ich liście i łodygi. Topinambur zimuje w postaci bulw pędowych, które dzięki dużej zawartości wielocukru inuliny mogą przetrwać spadki temperatury sięgające nawet -30ºC.
Topinambur jest byliną wieloletnią, łatwo odrasta z organów podziemnych dlatego pozostawiony na polu może rozrosnąć się bez kontroli. Na wielu obszarach jest z tego powodu uciążliwym gatunkiem inwazyjnym. Sadzony jest ze względu na zwarty i wysoki pokrój przy granicy domostw, służąc jako naturalny wiatrochron oraz nadając sielski, rustykalny klimat otoczeniu. Latem zawsze dostępny w kwiaciarniach, jako kwiat cięty.
Skąd pochodzi topinambur? Skąd nazwa rośliny?
Topinambur znany jest także jako bulwa ziemna, jabłko lub gruszka polna, ziemniak piasków, bulba, gdula ziemna, świniak, kanadyjska trufla czy karczoch jerozolimski. W Polsce znany jest od XVIII wieku, pochodzi z Ameryki Północnej. W okresie przedkolumbijskim chętnie uprawiany był przez Indian, m.in. z plemienia Topinamboore - stąd nazwa rośliny. Bulwy topinamburu szybko zostały docenione przez kolonistów i zawędrowały do Europy i Azji. W przeciwieństwie do ziemniaka, który początkowo uznano za roślinę ozdobną, topinambur szybko podbił podniebienia Francuzów, Włochów i Niemców.
Autor: GettyImages
Topinambur jest byliną wieloletnią, łatwo odrasta z organów podziemnych
Jakie właściwości ma topinambur?
Topinambur to wartościowe warzywo, wykazuje swoiste właściwości prozdrowotne. Inulina, materiał zapasowy topinamburu zgromadzony w bulwie to polisacharyd mający bardzo korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Jest rozpuszczalną frakcją błonnika pokarmowego, dlatego nie strawiona dociera do jelita grubego, gdzie jest metabolizowana przez bakterie kwasu mlekowego. Jest prebiotykiem, czyli pożywką dla rozwoju dobroczynnej dla organizmu mikroflory bakteryjnej, umożliwiającej prawidłowe trawienie w jelicie.
Dodatkowo, w bulwach topinamburu znajduje się nierozpuszczalna frakcja błonnika pokarmowego składająca się głównie z celulozy, ligniny i hemicelulozy a dodatkowo ze związków pektynowych. Długo zalega w przewodzie pokarmowym, dając uczucie sytości. Wspomaga więc kuracje odchudzające.
Frakcje te chronią jelito grube przed groźnymi chorobami cywilizacyjnymi. Pełnią ważną rolę podczas stosowania antybiotyków i po zakończeniu, odbudowując zniszczoną florę. Dieta wzbogacona inuliną sprzyja rozwojowi bakterii zakwaszających organizm hamując wzrost patogenów, takich jak: Clostridium, Fusobacterium, czy też Gram-dodatnich paciorkowców wywołujących biegunki i zapalenia jelita grubego. W konsekwencji zapobiega polipom i owrzodzeniem, które mogą być początkiem choroby nowotworowej.
Jak wygląda topinambur?
Topinambur dorasta do około 2 m wysokości. Ma długie wzniesione łodygi o szorstkim, białym owłosieniu. Liście są owalne, u szczytu zaostrzone, brzegiem grubo piłkowane. Roślina kwitnie późnym latem i jesienią. Dekoracyjne koszyczki kwiatowe średnicy do 8 cm osadzone są na szczytach pędów. Topinambur to roślina miododajna. Owocem jest niełupka. W naszym klimacie topinambur nie wytwarza nasion.
Podziemne rozłogi topinamburu osiągają długość około 1 m, na ich końcach tworzą się bulwy o wypukłych oczkach i rozmaitym kształcie (mogą być owalne, maczugowate, wrzecionowate). Bulwy mogą być rozłożone w ziemi w mniejszych lub większych skupiskach, co ma praktyczne zastosowanie przy ich zbiorze. Barwa skórki bulwy zależy od odmiany i może być biała, żółta lub czerwona w różnych odcieniach, aż do fioletowej.
W Polsce uprawiane są dwie odmiany topinamburu:
- Topinambur Albik - o białych, maczugowatych bulwach, przeznaczony do konsumpcji,
- topinambur Rubik - wytwarzający nieregularne, owalne bulwy barwy fioletowej (odmiana pastewna, ze względu na trudność w obieraniu).
Jedna roślina wytwarza do kilkudziesięciu bulw różnej wielkości – ich grubość wynosi 3-6 6 cm, długość do 7–10 cm. Bulwy topinamburu są smaczne i bardzo zdrowe. Zbiera się je późną jesienią aż do mrozów. Surowy topinambur jest soczysty, w smaku podobny do rzodkiewki. Po ugotowaniu – ma oryginalny smak, lekko orzechowy, słodkawy, porównywany do karczocha i orzechów brazylijskich.
Dlaczego warto jeść topinambur?
Spożywanie bulw topinamburu normalizuje poziom glikemii u osób cierpiących na cukrzycę typu 2, zmniejsza także insulinooporność. Chroni wątrobę i zapobiega zakażeniom dróg moczowych, ułatwia przyswajanie żelaza, wapnia i magnezu oraz usuwanie alkoholu z krwi. Przyspiesza proces pozbywania się metali ciężkich oraz toksyn pochodzenia organicznego, podnosi odporność organizmu, działa antystresowo i wpływa na zdolność koncentracji. Inulina zawarta w bulwie topinambura wspomaga oczyszczanie organizmu wiążąc szkodliwe związki i przyśpieszając ich wydalanie poprzez pobudzanie ruchów perystaltycznych jelit (jest stosowana przy zaparciach).
Bulwy topinamburu jedzone szczególnie na surowo mają właściwości wiatropędne, mogą powodować wzdęcia dlatego do potraw warto dodać zioła lub poddać je obróbce termicznej. Topinamburem interesują się dietetycy i producenci tzw. zdrowej żywności ze względu na fakt, że inulina pod wpływem hydrolizy ulega przemianie do fruktozy i w tej postaci może być spożywana przez cukrzyków. Już Indianie poddawali bulwy fermentacji w kopcach, podczas której inulina ulegała rozkładowi na przyswajalne dla człowieka cukry.
Dzięki zawartości składników mineralnych i pokarmowych bulwy są również cennym surowcem dla przemysłu farmaceutycznego. Leki otrzymane z ich wyciągu mogą być stosowane w leczeniu schorzeń nieżytów żołądkowo-jelitowych, nadkwasocie, owrzodzeniach żołądka i dwunastnicy, a także przy zapaleniu spojówek i powiek oraz przy występowaniu łuszczycy czy oparzeń.
Jak jeść topinambur?
Topinambur traktowany jest w diecie jako bardzo wartościowy składnik odżywczy. Bulwy można spożywać po uprzednim ugotowaniu, parowaniu, pieczeniu, blanszowaniu, moczeniu w rozcieńczonym occie lub smażeniu, a także surowe, pokrojone w plastry lub szatkowane, jako dodatek do sałatek. Polecane są także w marynacie oraz zapiekane z serem cheddar. Mogą być konserwowane lub kiszone z dodatkiem cebuli lub czosnku. Używa się ich do przygotowywania zup, delikatnych frytek i chipsów.
Przed spożyciem bulwy należy dokładnie umyć i oczyścić za pomocą szczoteczki jednak nie należy obierać ze względu na to, że najwięcej witamin znajduje się tuż przy powierzchni warzywa. Do spożycia przeznacza się bulwy świeże, niedługo po wykopaniu, gdyż dość szybko się starzeją i tracą walory odżywcze i wizualne.
Jak topinambur ugotować?
Ugotowany topinambur możemy stosować jako zamiennik gotowanych ziemniaków. Przed ugotowaniem należy bulwy dobrze oczyścić - podczas czyszczenia warzywo brudzi ręce!
Aby topinambur nie ściemniał podczas gotowania, należy do posolonej wody, w której będziemy gotować warzywo, dodać kilka kropel soku z cytryny. Najważniejszą różnicą między gotowaniem ziemniaków a gotowaniem topinamburu jest to, że ten drugi gotuje się znacznie krócej. Czy warzywo jest już gotowe sprawdzamy podobnie, jak w przypadku ziemniaków. Z pokrojonych w paseczki bulw topinamburu możemy też usmażyć frytki.
Ciekawostki o topinamburze
- Topinambur (cała roślina) wykorzystywany jest także jako surowiec do produkcji paszy dla zwierząt. Wysadzany przez leśników na poletkach łowieckich w celu dokarmiania zwierzyny łownej, na skrajach lasów ogranicza szkody w uprawach rolnych, stanowi schronienie dla mniejszych mieszkańców lasu.
- Bulwy stanowią surowiec w przemyśle gorzelniczym i w procesie fermentacji wykorzystywane są do produkcji alkoholu. W Niemczech do dziś wytwarza się destylat z topinamburu o nazwie Rossler.
- Wysuszony na słomę świetnie sprawdza się jako podłoże do produkcji grzyba jadalnego tj. boczniaka ostrygowego.
- Stosowany jest w celu rekultywacji terenów zanieczyszczonych substancjami pochodzącymi z przemysłu chemicznego, terenów silnie zasolonych, hałd pogórniczych i wysypisk śmieci. W miejscach zagrożonych erozją nasadzany jako naturalna roślina przeciwerozyjna.
- Stanowi również cenne źródło celulozy przy produkcji papieru.
- Coraz częściej topinabur stosowany jest w celach energetycznych. Ma dużą zdolność wiązania energii słonecznej i przetwarzania jej w substancję organiczną. Powstaje z niego zielonka czyli biomasa, wykorzystywany do produkcji biogazu, brykietu i pelet do ogrzewania domów oraz do produkcji bioetanolu, alternatywy dla ropy naftowej. Stanowi więc ekologiczne odnawialne źródło energii dla przyszłych pokoleń.
