Prawo spadkowe: wskazanie spadkobiercy a dziedziczenie ustawowe

Prawo spadkowe reguluje zasady dziedziczenia, a więc na przykład przekazywanie majątku spadkobiercom. Mogą być oni wskazani w testamencie. A co dzieje się ze spadkiem, gdy nie ma testamentu (nie został napisany, zaginął, jest nieważny) lub gdy testament nie może być uwzględniony?  

Wskazanie spadkobiercy następuje wówczas według przepisów kodeksu cywilnego. Jego zasady obowiązują także w sytuacji, gdy co prawda sporządzono testament, ale wskazany w nim spadkobierca:

• zmarł przed spadkodawcą, czyli testator przeżył swego spadkobiercę,
• nie chciał, choć mógł, być spadkobiercą (odrzucił spadek), a w żadnym ze wskazanych przypadków, testament nie zawierał rozrządzenia na taką ewentualność (na przykład podstawienia) albo
• uznany został przez sąd za niegodnego dziedziczenia, gdyż dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, albo podstępem lub groźbą wpłynął na spadkodawcę w sprawie sporządzenia testamentu, względnie umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub skorzystał z podrobionego testamentu.

Przeczytaj: Zachowek a testament i darowizna

Prawo spadkowe - określenie chwili nabycia spadku

Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, którą prawo określa mianem chwili otwarcia spadku. Zatem nie data postanowienia sądu o stwierdzenie nabycia spadku ani o prawomocności tego stwierdzenia, nie data sporządzenia notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia czy jego zarejestrowania albo data przyjęcia spadku określają chwilę, z którą prawa i obowiązki zmarłego przechodzą na jego spadkobierców. Następuje to z mocy prawa z chwilą śmierci spadkodawcy.

W konsekwencji tego chwila otwarcia spadku określa przepisy ustalające między innymi krąg spadkobierców, a także decyduje o składzie majątku spadkowego. Oznacza to, że notariusz lub sędzia, dokonując ustalenia spadkobierców ustawowych, stosuje przepisy prawne obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, a nie w chwili podjęcia tych działań. Może zatem zdarzyć się, choć są to przypadki rzadkie, że w stosunku do osób, które zmarły przed wprowadzeniem polskiego ustawodawstwa spadkowego po uzyskaniu niepodległości w roku 1918, nadal stosowane będą przepisy państw zaborczych z okresu rozbiorów Polski. W praktyce znacznie częściej pojawi się problem dziedziczenia gospodarstw rolnych, bowiem przepisy prawne w powojennej historii Polski były wielokrotnie zmieniane.

Wystarczy jednak wspomnieć ostatnią, obowiązującą od dnia 28 czerwca 2008 r., znaczącą zmianę przepisów prawa spadkowego, która zmieniła krąg ustawowych spadkobierców i kolejność dziedziczenia, aby raz jeszcze podkreślić rolę testamentu jako najlepszego instrumentu decydowania o naszym majątku po śmierci.

Co zmieniło się 28 czerwca 2008 r. w zakresie dziedziczenia ustawowego?

I)        Jeżeli osoba zmarła przed dniem 28 czerwca 2008 r., spadkobiercami ustawowymi są:

A)    Gdy zmarły pozostawił zstępnych (potomstwo):

1)     dzieci, a jeżeli nie dożyły otwarcia spadku – wnuki, prawnuki itd.

2)     małżonek;

w takiej sytuacji, zstępni i małżonek dziedziczą w częściach równych, z tym jednak, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 spadku, co ma znaczenie, gdy zmarły pozostawił więcej niż troje dzieci.

B)    Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa:

1)     małżonek

2)     rodzice

3)     rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – zstępni rodzeństwa (na przykład siostrzenica, bratanice, bratankowie, a dalej ich dzieci);

w takiej sytuacji udział małżonka wynosi 1/2 spadku, druga połowa przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu, natomiast  w razie braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa cały spadek przypada małżonkowi.

C)   Gdy zmarły nie pozostawił nikogo z wymienionych w części I) w punktach A) i B) – gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce, a przy braku takiego – Skarb Państwa.

II)       Jeżeli osoba zmarła 28 czerwca 2008 r. lub po tej dacie, spadkobiercami ustawowymi są:

A)    Gdy zmarły pozostawił potomstwo – identycznie jak w sytuacji opisanej w części I) A).

B)    Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa:

1)     małżonek,

2)     rodzice (oboje),

            przy czym udział małżonka wynosi połowę spadku.

C)   Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa i jeden z rodziców nie żyje:

1)     małżonek,

2)     żyjący rodzic,

3)     rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – ich zstępni,

przy czym udział spadkowy małżonka dziedziczącego wraz z żyjącym rodzicem, rodzicem lub ich zstępnymi wynosi połowę.

D)   Gdy zmarły nie pozostawił potomstwa, małżonka, rodziców, rodzeństwa bądź zstępnych rodzeństwa:

1)     dziadkowie, w częściach równych,

2)     jeśli dziadkowie nie dożyli otwarcia spadku, ich miejsce zajmują ich zstępni (stryjowie, wujowie, ciotki).

E)    Gdy zmarły nie pozostawił nikogo z wymienionych w części I) w punktach A), B), C) i D) – pasierbowie.

F)    Gdy zmarły nie pozostawił nawet pasierbów – gmina lub Skarb Państwa, tak jak w części I) w punkcie C).

Jak zatem widać, od dnia 28 czerwca 2008 r. znacznie powiększył się krąg osób dziedziczących z ustawy, a gmina i Skarb Państwa odsunięte zostały na dalsze miejsca.